I- KIẾN THỨC CƠ BẢN CẦN NẮM VỮNG
Dấu ngoặc kép được sử dụng để đánh dấu:
- Lời dẫn trực tiếp của nhân vật. Lời dẫn đó có thể là:
+ Một từ ngữ
+ Một câu
+ Một đoạn
- Những từ ngữ được dùng với nghĩa, với cách hiểu đặc biệt:
+ Mỉa mai
+ Châm biếm
Ví dụ: Hiện nay, có một số nơi sinh ra cái khoản “lệ phí” theo kiểu “lệ làng”, “lệ phường”.
+ Hài hước
Ví dụ: Tết năm nay chú không phải tặng anh cây mai, cây đào làm gì. Chú cứ tặng anh “cây mốt” là hơn!
- Việc dẫn tên tác phẩm, báo, tập san,...
II – HƯỚNG DẪN LUYỆN TẬP
1. Giải thích công dụng của dấu ngoặc kép:
a) Nó cứ làm in như nó trách tôi; nó kêu ư ử, nhìn tôi, như muốn bảo tôi rằng: “A! Lão già tệ lắm! Tôi ăn ở với lão như thế mà lão xử với tôi như thế này à?”.
(Nam Cao, Lão Hạc)
Dấu ngoặc kép làm nhiệm vụ tách riêng lời nói trực tiếp. Ở đây, lời nói trực tiếp là lời của con chó vàng được lão Hạc tưởng tượng ra.
b) Kết cục, anh chàng “hầu cận ông lí” yếu hơn chị chàng con mọn, hắn bị chị này túm tóc lẳng cho một cái, ngã nhào ra thềm.
(Ngô Tất Tố, Tắt đèn)
Dấu ngoặc kép trong trường hợp này được dùng với ý mỉa mai, châm biếm: một anh chàng được coi là kẻ hầu của kẻ có thế lực nhưng lại bị một người đàn bà khoẻ mạnh đánh ngã một cách hết sức dễ dàng. Kẻ có thế lực ấy đã bị bẽ mặt.
c) Hai tiếng “em bé” mà cô tôi ngân dài ra thật ngọt, thật rõ, quả nhiên đã xoắn chặt lấy tâm can tôi như ý cô tôi muốn.
(Nguyên Hồng, Những ngày thơ ấu)
Dấu ngoặc kép đã tách riêng từ ngữ được mượn lại lời người khác trong chuỗi lời nói của người viết.
d) Trước năm 1914, họ chỉ là những tên da đen bẩn thỉu, những tên “An-nam-mít” bẩn thỉu, giỏi lắm thì cũng chỉ biết kéo xe tay và ăn đòn của các quan cai trị nhà ta. Ấy thế mà cuộc chiến tranh vui tươi vừa bùng nổ, thì lập tức họ biến thành những đứa "con yêu”, những người “bạn hiền” của các quan cai trị phụ mẫu nhân hậu, thậm chí của cả các quan toàn quyền lớn, toàn quyền bé nữa. Đùng một cái, họ (những người bản xứ) được phong cho cái danh hiệu tối cao là “chiến sĩ bảo vệ công lí và tự do”.
(Nguyễn Ái Quốc, Thuế máu)
Dấu ngoặc kép được dùng để tách riêng những từ ngữ được tác giả mượn lại lời người khác trong bài viết của mình và dùng có hàm ý mỉa mai.
e) Nguyễn Du đã thuật lại cảnh Hồ Tôn Hiến nghe đàn:
Nghe càng đắm, ngắm càng say,
Lạ cho mặt sắt cũng ngây vì tình.
Cái thứ “mặt sắt” mà “ngây vì tình” ấy quả không lấy gì làm đẹp!
(Hoài Thanh, trong Tập nghị luận và phê bình văn học, tập I)
Dấu hai chấm đánh dấu những từ ngữ được dẫn trực tiếp. Ở đây, Hoài Thanh đã mượn những từ ngữ của Nguyễn Du trong Truyện Kiều để dùng lại trong bài viết của mình.
2. Đặt dấu hai chấm và dấu ngoặc kép vào chỗ thích hợp.
a) Biển vừa treo lên, có người qua đường xem, cười bảo:
- Nhà này xưa nay quen bán cá ươn hay sao mà bây giờ phải để biển là “cá tươi”?
Nhà hàng nghe nói, bỏ ngay chữ “tươi” đi.
(Treo biển)
- Thêm dấu hai chấm vào sau “cười bảo” để báo trước sự xuất hiện của một lời thoại.
- Thêm dấu ngoặc kép vào “cá tươi”, “tươi” để đánh dấu từ ngữ được mượn lại của người khác.
b) Nó nhập tâm lời dạy của chú Tiến Lê: “Cháu hãy vẽ cái gì thân thuộc nhất với cháu”.
(Tạ Duy Anh, Bức tranh của em gái tôi)
– Đặt dấu hai chấm sau “chú Tiến Lê” để báo hiệu lời dẫn trực tiếp.
- Đặt dấu ngoặc kép vào phần còn lại vì đó là phần dẫn lại lời của người khác.
c) [...] Đến khi con trai lão về, tôi sẽ trao lại cho hắn và bảo hắn: “Đây là cái vườn mà ông cụ thân sinh ra anh đã cố để lại cho anh trọn vẹn; cụ thà chết chứ không chịu bán đi một sào...”.
(Nam Cao, Lão Hạc)
3. Hai câu có nghĩa giống nhau nhưng lại dùng những dấu câu khác nhau là vì:
a) Dẫn lời trực tiếp, dẫn nguyên văn lời của Chủ tịch Hồ Chí Minh nên phải dùng dấu hai chấm và dấu ngoặc kép.
b) Dẫn lời gián tiếp, không dẫn nguyên văn lời của Chủ tịch Hồ Chí Minh nên không dùng dấu nào mà nối liền vào lời của người viết.
4. Các em tự viết một đoạn văn thuyết minh với các yêu cầu sau:
- Dùng dấu ngoặc đơn.
- Dùng dấu ngoặc kép.
- Dùng dấu hai chấm.
- Giải thích rõ lí do sử dụng các dấu câu ấy trong đoạn văn đã viết.
5. Các em tự tìm những đoạn trích trong SGK Ngữ văn 8, tập một với yêu cầu đoạn trích đó có sử dụng: dấu ngoặc đơn, dấu ngoặc kép, dấu hai chấm.
Sau đó, các em giải thích rõ lí do sử dụng các dấu ấy trong đoạn văn đã trích dẫn.