Câu 1. Bài thơ tả cơn mưa ở vùng nào và vào mùa nào? Cơn mưa được tả qua hai giai đoạn: lúc sắp mưa và lúc đang mưa. Dựa vào thứ tự miêu tả, em hãy tìm bố cục của bài thơ.

a. Bài thơ tả cơn mưa rào mùa hạ ở quê hương tác giả, vùng Nam Sách, tỉnh Hải Dương. Cơn mưa được miêu tả theo trình tự thời gian: lúc sắp mưa và lúc đang mưa, qua các trạng thái hoạt động của sự vật và loài vật. Dựa vào thứ tự miêu tả, bố cục bài thơ có thể chia làm 3 đoạn:

+ Đoạn 1: Từ đầu đến ...Đầu tròn - Trọc lốc: Quang cảnh lúc trời sắp mưa.

+ Đoạn 2: Từ Chớp - Rạch ngang trời... đến Cây lá hả hê: Quang cảnh trong cơn mưa.

+ Đoạn 3: Phần còn lại: Tư thế hiên ngang của con người giữa khung cảnh dữ dội của con mưa.

Câu 2. Nhận xét về thể thơ, cách ngắt nhịp, gieo vần trong bài thơ và nêu tác dụng đối với việc thể hiện nội dung (tả trận mưa rào ở làng quê).

Bài thơ viết theo thể tự do, các câu thơ rất ngắn; nhịp thơ nhanh, gấp gáp. Cách gieo vần linh hoạt không theo lề lối thông thường. Tất cả các đặc điểm trên góp phần miêu tả sinh động cảnh tượng một trận mưa rào, trong đó các loài côn trùng, các con vật, cây cỏ, gió mây đều vội vàng, hối hả, bị cuốn hút vào sự thay đổi đột ngột của thiên nhiên.

Câu 3. Bài thơ đã miêu tả rất sinh động trạng thái và hoạt động của nhiều cây cối, loài vật trước và trong cơn mưa. Em hãy tìm hiểu:

a) Hình dáng, trạng thái, hoạt động của mỗi loài lúc sắp mưa và trong cơn mưa. Tìm những động từ và tính từ miêu tả và nhận xét về việc sử dụng các từ ấy.

b) Nêu các trường hợp sử dụng phép nhân hoá để miêu tả thiên nhiên trong bài thơ. Hãy phân tích tác dụng của biện pháp ấy trong một số trường hợp đặc sắc.

a. Cảnh vật quen thuộc trong đời sống hằng ngày được tác giả đưa vào bài thơ trở nên rất sinh động thông qua nghệ thuật miêu tả hình dáng, trạng thái, hoạt động của mỗi loài.

Đây là khung cảnh lúc trời sắp mưa: Những con mối - Bay ra - Mối trẻ - Bay cao - Mối già - Bay thấp - Gà con - Rối rít tìm nơi - Ấn nấp. Nhịp điệu thợ khẩn trương, gấp gáp như báo hiệu một cơn mưa lớn đang kéo đến gần. Động từ bay được lặp lại nhiều lần, các tính từ trẻ, già, cao, thấp, rối rít có tác dụng gợi tả, gợi hình đặc biệt. Người đọc như được chứng kiến tận mắt khung cảnh sinh động đó.

Từ hình ảnh cây cỏ gà lay động trước gió, tác giả hình dung ra: Cỏ gà rung tai nghe; còn những cành tre bị gió thổi mạnh thì được nhân hoá: Bụi tre tần ngần gỡ tóc.

Trời chuyển mưa giông, mây đen vần vũ, gió thổi ù ù như tiếng cối xay lúa. Trời bắt đầu mưa. Mưa rơi Lộp bộp trên tàu cau, tàu chuối. Mưa nặng hạt hơn, Đất trời trắng xoá. Mưa to, gió lớn. Sau những ngày tháng khô hạn, đất gặp nước sủi bọt, bong bóng nổi đầy sân. Chú Cóc sung sướng nhảy chồm chồm. Sấm chớp đì đùng, chó sợ hãi sủa inh ỏi. Cây bưởi, cây na trong vườn hả hê đón những hạt mưa đầu mùa mát rượi.

b. Nét nổi bật nhất trong nghệ thuật miêu tả của bài thơ là phép nhân hoá được sử dụng rộng rãi và tài tình: Ông trời, Mặc áo giáp đen, Ra trận, Muôn nghìn cây mía, Múa gươm, Kiến, Hành quân, Đầy đường... Những đám mây đen che phủ bầu trời trông giống như lớp áo giáp uy nghi của một dũng tướng khi ra trận. Còn Muôn nghìn cây mía lá nhọn sắc quay cuồng trong cơn gió mạnh được nhà thơ hình dung như những lưỡi gươm đang múa loang loáng trong tay các chiến binh. Kiến nối đuôi nhau đi thành từng đàn như một đoàn quân đang hành quân ra trận.

Cách miêu tả của Trần Đăng Khoa thật lạ lùng, đặc sắc. Từ cây bưởi trĩu quả: Hàng bưởi đu đưa, Bế lũ con, Đầu tròn, Trọc lốc... đến cảnh: Chớp, Rạch ngang trời, Khô khốc, sấm, Ghé xuống sân, Khanh khách, Cười, Cây dừa, Sải tay, Bơi, Ngọn mùng tơi, Nhảy múa... đều được miêu tả bằng trí tưởng tượng phong phú, bay bổng của trẻ thơ.

Bài thơ không chỉ miêu tả cơn mưa với sấm chớp, gió mưa... mà còn miêu tả hoạt động của vạn vật và con người. Thông qua đó, người đọc hình dung ra đầy đủ cảnh tượng một cơn mưa rào mùa hạ và tác động của nó đối với vạn vật trên mặt đất.

Câu 4. Gần hết bài thơ chỉ miêu tả thiên nhiên, đến cuối bài mới xuất hiện hình ảnh con người:

Bố em đi cày về

Đội sấm

Đội chớp

Đội cả trời mưa...

Em hãy nhận xét về ý nghĩa biểu tượng cho tư thế, sức mạnh và vẻ đẹp của con người trước thiên nhiên trong hình ảnh trên.

Cả bài thơ toàn tả cảnh thiên nhiên, chỉ có bốn dòng cuối tả con người, nhưng hình ảnh con người vẫn hiện lên rất đẹp. Hình ảnh trên được xây dựng theo lối ẩn dụ khoa trương. Người cha đi cày về dưới trời mưa tầm tã đã được đưa con đón nhận bằng ánh mắt yêu thương, cảm phục: Bố em đi cày về, Đội sấm, Đội chớp, Đội cả trời mưa...

Nghệ thuật tương phản được sử dụng để đặc tả vẻ đẹp khỏe mạnh, kiên cường của con người lao động trước khung cảnh dữ dội của cơn mưa. Đúng hơn, tác giả đã sử dụng thiên nhiên như là cái phông nền để làm nổi bật tự thế mạnh mẽ của con người.