I. DÀN Ý
1. Mở bài:
* Giới thiệu sơ lược về tác giả:
- Xuân Quỳnh tên đầy đủ là Nguyễn Thị Xuân Quỳnh (1942 - 1988), quê ở xã La Khê, huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây, nay thuộc Hà Nội.
- Ngay từ tập thơ đầu tay Tơ tằm - Chồi biếc (1963), thơ Xuân Quỳnh đã gây được ấn tượng tốt đẹp trong lòng người đọc.
- Gần ba mươi năm sáng tác, Xuân Quỳnh để lại cho đời nhiều bài thơ hay. Với những cống hiến đáng kể cho nên thơ ca Việt Nam hiện đại, năm 2001, Xuân Quỳnh được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
* Sóng là bài thơ nổi tiếng được nhiều người biết đến. Qua bài thơ, Xuân Quỳnh nói với mình, với mọi người về tình yêu trẻ trung, nồng nhiệt, đắm say, gắn liền với khát vọng hạnh phúc muôn thuở của con người.
2. Thân bài:
* Hình tượng sóng tượng trưng cho “cái tôi trữ tình” của nhà thơ.
+ Sóng là hình ảnh ẩn dụ thể hiện tâm trạng đa dạng, phong phú của người con gái đang yêu.
- Bốn câu thơ đầu phản ánh trạng thái tâm lí đặc biệt của người con gái đang khao khát được yêu. Cảm xúc trữ tình có nhiều cung bậc khác nhau, thậm chí trái ngược nhau.
- Mục đích của nhà thơ là mượn sóng làm biểu tượng cho tình yêu muôn thuở của con người - một khái niệm trừu tượng không thể nào giải thích hết.
- Tâm trạng của người con gái đang yêu trong bài thơ có tính chất điển hình.
+ Những câu thơ tiếp theo ngầm khẳng định điều thiêng liêng nhất của tình yêu là sự đồng cảm, hoà hợp sâu xa giữa hai tâm hồn...
+ Tình yêu gắn liền với nỗi nhớ thương da diết, cuộn xoáy. Hình tượng kép: sóng - bờ ; anh - em quấn quýt không rời. Khổ thơ: Con sóng dưới lòng sâu... Cả trong mơ còn thức đạt giá trị nội dung và nghệ thuật rất cao - thể hiện tài tình, sinh động tâm trạng nhân vật trữ tình.
+ Tình yêu gắn liền với lòng thuỷ chung son sắt.
- Ở các khổ thơ trên, người con gái đang yêu mượn lời sóng để thổ lộ, giãi bày tâm tư.
- Đến khổ thơ: Dẫu xuôi về... Hướng về anh - một phương thì nhân vật trữ tình (em) đã trực tiếp khẳng định tình yêu và lòng chung thuỷ của mình.
- Nếu tình yêu là quy luật cuộc sống thì thuỷ chung là quy luật của tình yêu. Lời thề nguyền của nhân vật em giản dị, chân thành và xúc động: Nơi nào em cũng nghĩ, Hướng về anh - một phương.
+ Tình yêu mong manh, khó giữ trước cuộc đời đầy bất trắc. Điều đó làm cho khát vọng tình yêu, hạnh phúc vĩnh hằng càng thêm cháy bỏng.
3. Kết bài:
- Người đọc yêu thích bài thơ Sóng vì đây là những gì tinh tế, huyền diệu nhất của tâm hồn người phụ nữ - một tâm hồn luôn khao khát yêu thương.
- Xuân Quỳnh xứng đáng là nhà thơ trữ tình xuất sắc trong đội ngũ các nhà thơ Việt Nam hiện đại.
II. BÀI LÀM
Xuân Quỳnh tên thật là Nguyễn Thị Xuân Quỳnh sinh năm 1942, quê Ở làng La Khê nổi tiếng với nghề trồng dâu dệt lụa thuộc huyện Hoài Đức, tỉnh Hà Tây, nay thuộc Hà Nội. Xuân Quỳnh yêu đời và ham hoạt động. Chị gắn bó máu thịt với cuộc kháng chiến chống Mĩ đau thương và anh dũng của dân tộc. Chị đi nhiều, viết nhiều, từng có mặt trong những thời gian dài ở tuyến lửa Vĩnh Linh, Quảng Bình và biên giới phía Bắc. Hiện thực sôi động, phong phú thấm sâu vào hồn thơ Xuân Quỳnh. Thơ chị tươi rói sự sống, thấm đượm tình yêu gia đình, bè bạn, con người, cuộc đời, đất nước,... Gần ba mươi năm cầm bút, chị đã sáng tác nhiều tập thơ có giá trị, tạo ấn tượng khó quên trong lòng người đọc, nhất là bạn đọc trẻ tuổi. Ngay từ tập thơ đầu tay Tơ tằm - Chồi biếc (in chung, 1963), thơ Xuân Quỳnh đã được chú ý vì phong cách mới mẻ. Xuân Quỳnh là nhà thơ nữ đã để lại cho đời nhiều bài thơ hay, nhất là thơ tình. Năm 2001, Xuân Quỳnh được tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
Bài thơ Sóng sáng tác năm 1967, in lần đầu trong tập Hoa dọc chiến hào, xuất bản năm 1968. Với bài thơ này, Xuân Quỳnh thực sự khẳng định tài năng của mình trên thị đàn Việt Nam. Bài thơ viết theo thể năm chữ, rất phù hợp với việc gửi gắm tâm tư sâu kín, thể hiện những trạng thái phức tạp, tinh tế của tâm hồn. Tác giả nói với mình, nói với mọi người về tình yêu trẻ trung, nồng nhiệt gắn liền với khát vọng hạnh phúc muôn thuở của con người.
Đầu đề bài thơ là Sóng và cả bài thơ được dệt bằng hình tượng trung tâm ấy. Cùng với hình tượng sống còn có một hình tượng nữa là em - cái tôi trữ tình của nhà thơ. Sóng là hình ảnh ẩn dụ nói về tâm trạng người con gái đang yêu, là sự hoá thân, phân thân của cái tôi trữ tình. Sóng và em tuy hai mà là một, có lúc phân đôi để soi chiếu vào nhau, làm nổi bật sự tương đồng; có lúc lại hoà nhập vào nhau để tạo nên sự âm vang, cộng hưởng. Hai hình tượng này đan cài, quấn quýt với nhau như hình với bóng, song song tồn tại từ đầu đến cuối bài thơ, soi sáng, bổ sung cho nhau nhằm diễn tả một cách mãnh liệt, sâu sắc và thấm thía hơn khát vọng tình yêu đang cuồn cuộn trào dâng trong trái tim người con gái.
Mở đầu bài thơ là trạng thái tâm lí đặc biệt của một tâm hồn khao khát được yêu:
Dữ dội và dịu êm
Ồn ào và lặng lẽ
Sông không hiểu nổi mình
Sóng tìm ra tận bể.
Bắt đầu là hình ảnh sóng nước. Nghĩa tường minh là vậy. Không kể ở sông hay ở bể, lúc sóng cồn lên thì dữ dội, ồn ào, có thể làm lật thuyền, đắm tàu; nhưng lúc trời yên gió lặng thì sóng lại dịu êm, lặng lẽ. Nhưng Dữ dội và dịu êm hay ồn ào và lặng lẽ thì cũng đều là sóng. Sóng luôn luôn biến đổi muôn hình muôn vẻ và hiện tượng đó cứ thường xuyên lặp đi lặp lại. Tâm hồn của người con gái đang yêu cũng giống như sự tương phản giữa các hình thức của sóng. Đa dạng ở bên ngoài và khó hiểu ở bản chất bên trong ở cuối khổ thơ là sự bối rối, trăn trở của sóng muốn giãi bày lòng mình Với bể.
Có thể thấy ngay trong khổ thơ đầu nét mới mẻ trong quan niệm về tình yêu của Xuân Quỳnh. Người con gái đang khát khao tình yêu muốn hiểu tận bản chất của tình yêu. Sông không hiểu nổi mình, Sóng tìm ra tận bể, để đến với không gian cao rộng, bao la. Chủ ý của nhà thơ là mượn sóng làm biểu tượng cho tình yêu. Miêu tả sóng với những đặc điểm đối nghịch đến kì lạ cũng là để nói tới cái đa dạng, phức tạp, khó giải thích của tình yêu. Như vậy sóng nước đã chuyển nghĩa sang sóng tình. Sóng nước, sóng tình đan quyện vào nhau, bổ sung ý nghĩa cho nhau.
Giống như sóng, tình yêu cũng là một hiện tượng, một khái niệm khó lí giải cho rõ ràng. Một nhà thơ cổ điển Pháp từng nói: Tình yêu là điều mà con người không thể hiểu nổi. Khát vọng tình yêu xôn xao, rạo rực trong trái tim nhà thơ, trong trái tim tuổi trẻ cũng là khát vọng muôn đời của nhân loại. Cũng như sóng, nó mãi mãi trường tồn, vĩnh hằng với thời gian. Từ ngàn xưa, con người đã đến với tình yêu và mãi mãi vẫn là như vậy:
Ôi con sóng ngày xưa
Và ngày sau vẫn thế
Nỗi khát vọng tình yêu
Bồi hồi trong ngực trẻ.
Tình yêu và khát vọng tình yêu của con người muôn đời không thay đổi. Sóng nước cũng vậy mà sóng tình cũng vậy. Nếu như Trương Chi nổi sóng tình trước nhan sắc kiều diễm của Mị Nương thì Kim Trọng cũng đã từng rơi vào khoảnh khắc Sóng tình dường đã xiêu xiêu trước vẻ đẹp nghiêng nước nghiêng thành của Thuý Kiều. Đó là những giây phút thăng hoa của tình yêu. Khát vọng tình yêu khác hẳn ước vọng tình yêu. Ước vọng chỉ mới là ước và mong, còn khát vọng thì đã là sự đam mê cháy bỏng, mãnh liệt, không giới hạn. Nét đặc trưng nhất của tình yêu là vậy. Tình yêu không bó hẹp trong phạm vi lứa tuổi nào nhưng khái niệm về tình yêu thường gắn liền với tuổi trẻ, cái tuổi tre non đủ lá và đào tơ mơn mởn. Ở lứa tuổi mùa xuân của đời người, tình yêu phát triển mạnh mẽ nhất và mang đầy đủ ý nghĩa nhất. Tình yêu tràn đầy cơ thể thanh xuân, làm bồi hồi trái tim trong ngực trẻ, khiến trái tim lúc nào cũng thổn thức nhớ mong. Như vậy, khát vọng tình yêu gắn liền với ngực trẻ và chỉ có ngực trẻ mới đủ chỗ chứa khát vọng tình yêu. Vì thế nhà thơ Xuân Diệu đã viết:
Hãy để trẻ con nói cái ngon của kẹo,
Hãy để tuổi trẻ nói hộ tình yêu.
Ở một bài thơ khác, Xuân Quỳnh viết:
Tiếng yêu từ những ngày xưa,
Vượt qua năm tháng bây giờ đến ta.
Tiếng yêu từ những ngày xa,
Trải bao cay đắng vẫn là vẹn nguyên.
(Những năm tháng không quên)
Tự nhiên như hơi thở, cần thiết như cơm ăn áo mặc hằng ngày, ấy thế mà tình yêu là gì thì không ai giải thích nổi. Sức quyến rũ ghê gớm của nó có lẽ là đó chăng ? Xuân Quỳnh phân vân tự hỏi rồi tự giải đáp:
Trước muôn trùng sóng bể
Em nghĩ về anh, em
Em nghĩ về biển lớn
Từ nơi nào sóng lên?
Khi yêu, người ta thường có nhu cầu tự tìm hiểu và phân tích. Nhưng tình yêu là một hiện tượng tâm lý khác thường đầy bí ẩn, không thể giải thích hết được nguyên nhân và thời điểm bắt đầu của một tình yêu. Xuân Diệu bản khoăn: Làm sao cắt nghĩa được tình yêu ? Còn Xuân Quỳnh lại bộc lộ nỗi băn. khoăn của mình một cách hồn nhiên, dung dị. Tình yêu cũng giống như sóng biển, như gió trời, làm sao mà hiểu hết được. Nó cũng tự nhiên như quy luật thiên nhiên và cũng khó hiểu, chứa đựng nhiều bí ẩn như thiên nhiên vậy. Nếu Sóng tìm ra tận bể để tự hiểu mình thì em cũng tìm đến tình yêu anh để hiểu sâu hơn về con người đích thực của em. Trước không gian bao la là biển cả, làm sao em không trăn trở với những câu hỏi từ ngàn xưa vốn là những băn khoăn, triết lí mang tầm vũ trụ. Bao câu hỏi cứ vương vấn trong tâm hồn em, làm cho em trăn trở, thao thức không nguôi:
Sóng bắt đầu từ gió
Gió bắt đầu từ đâu ?
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau.
Giữa đại dương mênh mông ấy, nơi nào là nơi bắt đầu của sóng? Khó mà trả lời cho chính xác, song vẫn có thể nói rằng: Sóng bắt đầu từ gió. Có gió mới có sóng, tất nhiên là vậy. Thế Gió bắt đầu từ đâu ? Câu trả lời không dễ bởi nó đi vào phạm trù vô tận: vũ trụ này từ đâu mà có ? Thế là tuy đã ra tận bể mà sóng cũng vẫn chưa hiểu nổi mình. Em cũng đã hoà nhập vào biển lớn của tình yêu nơi anh mà nào em đã hiểu em? Em yêu anh từ đâu ? Khi nào ? Từ cái gì? Ánh mắt, nụ cười, giọng nói? Hay giống như nàng Kiều bắt đầu yêu chàng Kim từ sắc ngựa tuyết in, có pha màu áo? (Truyện Kiều). Câu thơ Em cũng không biết nữa thể hiện sự hồn nhiên của người con gái. Thương biết bao nhiêu cái lắc đầu phân vân ấy. Mà biết để làm gì ? Truy nguyên cho chính xác để làm gì bởi em và anh chỉ cần hiểu rằng ta yêu nhau là đủ.
Tâm trạng của người con gái đang yêu ấy là điển hình chăng ? Điều thiêng liêng nhất, tuyệt diệu nhất trong tình yêu là sự đồng cảm, hoà hợp sâu xa giữa hai tâm hồn, hai nửa cuộc đời tự nguyện gắn bó với nhau để tạo thành một chỉnh thể trọn vẹn, vĩnh viễn:
Con sóng dưới lòng sâu
Con sóng trên mặt nước
Ôi con sóng nhớ bờ
Ngày đêm không ngủ được
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức.
Yêu và nhớ là hai mặt của tình yêu. Yêu say đắm thì nhớ thiết tha. Nhà thơ vẫn mượn chuyện sóng để nói chuyện người. Anh ơi, tình yêu của em cũng là sóng và chính là sóng đó ! Chỉ có sóng đại dương mênh mông mới có thể so sánh được với khát vọng tình yêu của em. Con sóng dưới lòng sâu, Con sóng trên mặt nước là những cung bậc khác nhau của nỗi em nhớ anh. Sóng trên mặt nước dù có lớn cũng còn có thể lựa chiều mà vượt, chứ Con sóng dưới lòng sâu âm thầm khó nhận thấy mới thực sự dữ dội và khó lường. Nhưng trên mặt nước hay dưới lòng sâu, con sóng đều có bờ. Bà là nơi đến của sóng, sóng có đối tượng để ve vuốt, vỗ về, có cái đích để đi đâu về đâu cũng nhở, lúc nào cũng không quên, ngày cũng như đêm: Ôi con sóng nhớ bờ, Ngày đêm không ngủ được. Nỗi nhớ có cái biểu hiện trên bề mặt mà cũng có cái ẩn chứa tận dưới lòng sâu. Vắng anh, em nhở. Đó là nỗi nhớ thể hiện trên bề mặt. Giận anh mà nhớ mới là nỗi nhớ dưới lòng sâu, da diết, khắc khoải, thổn thức đến trào nước mắt, đến cắn chặt môi chảy máu chưa hẳn nguôi ngoai. Nó cuồn cuộn, dạt dào như những đợt sóng triền miên vô hồi, vô hạn. Nhịp thơ trong bài thơ này là nhịp sống nhưng rõ nhất, dào dạt, náo nức và mãnh liệt nhất là ở đoạn thơ này. Thức mà nhớ, không nói làm gì, trong mơ mà nhớ là nỗi nhớ không chịu ngủ yên. Ôi! Tình yêu là vậy! Em yêu anh, em là vậy: Lòng em nhớ để Cả trong mơ còn thức. Nỗi nhớ hiển hiện trong mọi không gian và thời gian, không chỉ tồn tại trong ý thức mà còn len lỏi vào tiềm thức, xâm nhập vào cả trong giấc mơ. Khao khát yêu thương của người con gái mãnh liệt nhưng cũng thật tự nhiên: sóng khao khát tới bờ, cũng như em luôn khao khát có anh! Tình yêu của người con gái ở đây vừa chân thành, tha thiết, vừa trong sáng, thuỷ chung.
Cách thể hiện tình cảm của Xuân Quỳnh như vậy có tự nhiên, sỗ sàng quá chăng? Liệu có phá vỡ nét đẹp cổ truyền của người con gái Việt Nam khi yêu là thẹn thùng, e ấp ? Hoàn toàn không ! Mượn hình tượng sóng, Xuân Quỳnh đã nói lên khát vọng tình yêu sôi nổi, mãnh liệt của mình. Điều đó hiếm thấy trong thơ ca Việt Nam trước đó.
Ở những đoạn thơ trên, nhân vật trữ tình nhờ lời sóng để che giấu tâm trạng, nhưng đến đây thì đã bỏ luôn cái vỏ nhân hoá vay mượn ấy đi để trải tim tự thốt nên lời. Trái tim em không chịu vòng vo, úp mở nữa mà nó đòi nói thật, bởi nó đang tràn đầy tình yêu anh và tình yêu ấy cũng đã chín muồi:
Dẫu xuôi về phương bắc
Dẫu ngược về phương nam
Nơi nào em cũng nghĩ
Hướng về anh - một phương.
Nỗi nhớ trong tình yêu còn được gắn liền với khái niệm thời gian vô tận và không gian vô biên. Với thời gian, nó không có ngày đêm. Với không gian, nó chẳng có nhiều phương hướng. Không gian có bốn phương Đông, Tây, Nam, Bắc, chứ tình yêu của em thì chỉ có một phương, đó là anh. Em yêu anh và biết có anh. Nếu tình yêu là một quy luật của cuộc sống thì sự thuỷ chung lại là quy luật của tình yêu. Lời thề nguyền của người con gái trong bài thơ này giản dị mà sâu sắc, xúc động: Nơi nào em cũng nghĩ, Hướng về anh - một phương. Những người đang yêu bao giờ cũng hướng về nhau. Họ là mặt trời suốt đời soi sáng và sưởi ấm cho nhau. Tình yêu dù trong sáng, mãnh liệt, lãng mạn, bay bổng tới đâu chăng nữa cũng vẫn gắn chặt với đời thường, mà đời thường thì lại nhiều dâu bể. Vì thế, những người yêu nhau ngoài sự say mê còn phải có đủ nghị lực và lí trí để vượt qua mọi thử thách, giông bão của cuộc đời, với niềm tin cuối cùng sẽ tới đích.
Trở lại chuyện sóng nước:
Ở ngoài kia đại dương
Trăm ngàn con sóng đó
Con nào chẳng tới bờ
Dù muôn với cách trở.
Hãy nhìn những con sóng đại dương: dù gió xô bão giạt đến phương nào đi nữa, cuối cùng sóng vẫn trở về với bờ. Em cũng vậy, cho dù gặp bao khó khăn, thử thách em cũng vượt qua hết để đến với anh, bởi tình yêu anh đã cho em sức mạnh. Cũng như ông bà mình xưa:
Yêu nhau tạm tử núi cũng trèo
Ngũ lục sống cũng lội, thất bát cửu thập đèo cũng qua.
Quyết tâm ấy thiêng liêng như một lời thề vàng đá. Niềm tin và nghị lực em đã tìm thấy ở sóng và ở chính mình. Khi đã yêu thực lòng, dù muôn với cách trở, chúng mình vẫn đến được với nhau. Khẳng định như thế là muốn an ủi, động viên mình mà cũng là an ủi, động viên người yêu để có thêm ý chí, nghị lực trên con đường đến với hạnh phúc.
Gian nan, thử thách là điều không thể thiếu đối với tình yêu. Trong những bài thơ sau này, Xuân Quỳnh khẳng định tình yêu đẹp là tình yêu đã trải qua nhiều thử thách:
Tình ta như hàng cây
Đã qua mùa bão gió
Tình ta như dòng sông
Đã yên ngày thác lũ.
(Thơ tình cuối mùa thu)
Khi hai người đã thực sự yêu nhau thì không một trở lực nào ngăn cản nổi:
Tay ta nắm lấy tay người,
Dẫu qua trăm núi ngàn đồi cũng qua.
(Hát ru)
Đẹp là thế, thiêng liêng là thế nhưng tình yêu cũng thật ngắn ngủi, mong manh, khó giữ:
Cuộc đời tuy dài thế
Năm tháng vẫn đi qua
Như biển kia dẫu rộng
Mây vẫn bay về xa.
Trong thực tế, tình yêu có khi chỉ là một khoảnh khắc:
Em đâu dám nghĩ là vĩnh viễn
Hôm nay yêu, mai có thể xa rồi.
(Nói cùng anh - Xuân Quỳnh)
Hoặc:
Anh đã thấy một điều mong manh nhất,
Là tình yêu, là tình yêu ngát hương.
(Đỗ Trung Quân)
Bởi thế khi yêu, con người luôn khắc khoải và trăn trở. Tuy không hiện lên thành chữ thành lời trong đoạn thơ nhưng thấp thoáng đâu đó một chút lo âu rất chính đáng. Liệu tình yêu có thể vượt qua những quy luật tất yếu của cuộc đời chăng ? Vì thế nên ngay trong lúc tình yêu say đắm nhất, nhà thơ vẫn không hoàn toàn thoát li hiện tại. Trong cái nồng nhiệt hết mình vẫn thấp thoáng dự cảm lo âu không dứt. Mọi chuyện rồi sẽ qua đi: cuộc đời, năm tháng và mây kia thì cứ bay mãi vào cõi xa xăm, vô định. Tình yêu cũng thế, vì tình yêu bao giờ cũng gắn liền với một con người cụ thể, gắn liền với cái hữu hạn của đời người. Muốn vượt ra ngoài giới hạn đó, chỉ có một cách là hoà tan tình yêu vào thiên nhiên vĩnh cửu để ngàn vạn năm sau, những con sóng đại dương vẫn cất cao lời ngợi ca tình yêu bất diệt.
Nỗi trăn trở đến lúc này đã thành sự bức bách, thôi thúc:
Làm sao được tan ra,
Thành trăm con sóng nhỏ
Giữa biển lớn tình yêu
Để ngàn năm còn vỗ.
Tình yêu bùng lên thành khát vọng. Khát vọng sôi sục mà vẫn khiêm nhường, đầy nữ tính. Tình yêu giờ đây không còn bé nhỏ, đơn lẻ mà đã hoà quyện vào sóng nước đại dương vĩnh hằng. Mỗi chữ, mỗi câu trong đoạn thơ đều được tác giả chọn lựa, sắp xếp khéo léo nên có giá trị biểu cảm rất cao.
Sóng là một bài thơ tình xinh xắn, duyên dáng, vừa mãnh liệt, sôi nổi ; vừa hồn nhiên, trong sáng; vừa ý nhị, sâu xa. Người đọc yêu mến và nhớ mãi bài thơ Sóng vì nó không chỉ đơn thuần là thơ mà còn là những gì tinh tế nhất, huyền diệu nhất của một tâm hồn phụ nữ, một trái tim nhạy cảm luôn khao khát yêu thương. Thơ Xuân Quỳnh tiêu biểu cho phong cách của thế hệ nhà thơ trưởng thành trong thời kì chống Mỹ cứu nước, vẫn giữ được nét đẹp cổ điển của thơ ca dân tộc, đồng thời lại có những khám phá, sáng tạo nghệ thuật mới lạ và độc đáo. Nếu đánh giá Xuân Quỳnh là nhà thơ viết về tình yêu hay nhất trong đội ngũ các nhà thơ hiện đại thì chắc cũng không có gì là quá đáng.