Câu 1. Sống chết mặc bay có thể được chia làm mấy đoạn? Mỗi đoạn nói gì?

Truyện được chia làm ba đoạn:

Đoạn 1: Từ Gần một giờ đêm đến Khúc đê này hỏng mất: Nguy cơ vỡ đê và cảnh dân phu ra sức chống đỡ dưới trời mưa tầm tã.

Đoạn 2: Từ ấy, lũ con dân đến Điếu, mày!: Cảnh tên quan phủ cùng lũ nha lại ung dung đánh tổ tôm trong đình đèn thắp sáng trưng, không biết gì đến tình cảnh khốn khổ của dân phu đang hộ đê.

Đoạn 3: Phần còn lại: Cảnh đê vỡ, nhân dân lâm vào tình trạng bị thảm.

Câu 2. Phép tương phản (cũng gọi là đối lập) trong nghệ thuật là việc tạo ra những hành động, những cảnh tượng, những tính cách trái ngược nhau để qua đó làm nổi bật một ý tưởng bộ phận trong tác phẩm hoặc tư tưởng chính của tác phẩm.

Dựa vào định nghĩa trên, em hãy:

a) Chỉ ra hai mặt tương phản cơ bản trong truyện sống chết mặc bay.

- Một bên là cảnh tượng dân phu đang vật lộn căng thẳng trong bùn lầy, nước lũ, dưới trời mưa tầm tã, vất vả, nguy hiểm đến cực độ trước nguy cơ đê vỡ.

- Một bên là cảnh quan phủ cùng chánh tổng và đám nha lại ngồi trong ngôi đình vững chãi, đèn thắp sáng trưng, đang say mê chơi tổ tôm mặc dù chúng có trách nhiệm giám sát cuộc “hộ đê”.

b) Phân tích làm rõ từng mặt trong sự tương phản đó. (Chú ý đến các chi tiết thuộc về cảnh người dân đang hộ đê trong trạng thái nguy kịch và các chi tiết thuộc về cảnh tên quan đang cùng nha lại chơi bài trong đình với không khí tĩnh mịch, trang nghiêm).

* Hai hình ảnh hoàn toàn tương phản với nhau:

+ Mặt tương phản thứ nhất: cảnh dân phu hộ đê.

- Thời gian: gần một giờ đêm. Lúc này, đêm đã khuya, sức người đã kiệt nhưng dân phu vẫn làm việc hối hả dưới trời mưa.

- Trên trời, mưa tầm tã trút xuống, dưới sông nước cuồn cuộn dâng lên.

- Không khí, cảnh tượng hộ đê: nhốn nháo, căng thẳng (qua tiếng trống, tiếng tù và, tiếng người xao xác gọi nhau hộ đê, qua các hoạt động chống đỡ vừa sôi động vừa lộn xộn của người dân).

- Sự bất lực của sức người trước sức trời, sự mong manh của thế đê trước thế nước.

• Kết luận: Thiên tai đang tiếp tục giáng xuống, cuộc sống và tính mạng của người dân đang bị đe doạ.

+ Mặt tương phản thứ hai: Cảnh quan phủ và nha lại đánh tổ tôm trong đình.

- Địa điểm: Trong ngôi đình vững chãi, dẫu đê vỡ cũng chẳng sao.

- Không khí, quang cảnh: tĩnh mịch, trang nghiêm, nhàn nhã, đường bộ, nguy nga... (phản ánh uy thế của viên quan phủ đối với đám sai nha dưới quyền).

- Đồ dùng sinh hoạt của viên quan phủ mang theo trong khi đi “hộ đê” chứng tỏ hắn sống một cuộc sống xa hoa, khác xa cuộc sống lầm than cơ khổ của dân chúng.

- Dáng ngồi, cách nói năng hống hách của tên quan phủ, cảnh tượng kẻ hầu người hạ xúm xít xung quanh hắn.

- Sự đam mê tổ tôm và cảnh đánh bài của viên quan phủ cùng với đám nha lại, chánh tổng,...

- Thái độ tức giận của bọn nha lại, của viên quan phủ khi có người dân quê xông vào báo tin đê vỡ.

- Niềm vui phi nhân tính của viên quan phủ khi thắng bài: Ừ! Thông tôm, chi chi nảy...

* Kết luận: Tác giả đặc tả cảnh xa hoa, phù phiếm, ích kỉ của bọn quan lại vô trách nhiệm đến mức tàn ác trước sự đau khổ tột cùng của dân chúng bởi thiên tai.

c) Chỉ ra qua hai mặt tương phản, hình ảnh tên quan phủ đi “hộ đê” được tác giả khắc hoạ như thế nào?(Chú ý đến các chi tiết thuộc về: chỗ ở, điều kiện sinh hoạt trong khi đi “đốc thúc việc hộ đê”; cách ngồi, tư thế, giọng điệu ngôn ngữ trước bọn nha lại, chánh tổng..., đặc biệt là thái độ, cách nói khi đã có tin đê vỡ.)

Cùng một thời điểm là 1 giờ đêm, cùng trong cảnh hộ đê nhưng hình ảnh của dân chúng và bọn quan lại đối lập hoàn toàn với nhau.

Trên cái nền là cảnh trăm họ lo toan chống giặc nước, chân dung “quan phụ mẫu” hiện lên rõ ràng qua những nét vẽ sinh động về hình dáng, cử chỉ, lời nói và cách miêu tả diễn biến tâm lí nhân vật. Tính mạng và tài sản của hàng nghìn con người đang bị đe doạ từng giờ từng phút, vậy mà “quan phụ mẫu” vẫn điềm nhiên vui chơi, hưởng lạc. Xung quanh hắn bày biện đủ các thứ vật dụng sang trọng, xa hoa.

Quả là hoàn toàn trái ngược với hình ảnh: ...mưa gió ầm ầm, dân phu rối rít... trăm họ đang vất vả lấm láp, gội gió tắm mưa, như đàn sâu lũ kiến ở trên đê... Sự đối lập đó càng làm nổi bật tính cách ích kỉ, độc ác, vô nhân đạo của viên quan phủ và thảm cảnh của dân chúng; đồng thời góp phần nâng cao ý nghĩa phê phán gay gắt của truyện..

Trong khi thảm hoạ vỡ đê khủng khiếp đang đập vào mắt dân chúng thì bọn nha lại tay chân vẫn cúc cung hầu hạ quan lớn đánh bạc. Mặc cho dân tình nháo nhác, khổ sở, quan vẫn mải mê dồn hết tâm trí vào các quân bài tổ tôm. Cung cách ấy tố cáo bản chất xấu xa, thối nát cùng thái độ vô trách nhiệm đến mức vô nhân đạo của hắn. Sự đam mê cờ bạc của viên quan phủ cùng với đám nha lại dưới quyền diễn ra ngay trên mặt đê, trong hoàn cảnh ngặt nghèo đã nói lên sự tàn ác, vô liêm sỉ của kẻ cầm quyền.

Thú cờ bạc và những đồng tiền vơ vét được từ ván bài đã làm cho hắn mất hết lương tri: Ngài mà còn dở ván bài, hoặc chưa hết hội thì dầu trời long đất lở, đê vỡ dân trôi, ngài cũng thây kệ.

Tính cách của viên quan phủ được tác giả miêu tả khá tỉ mỉ qua các cử chỉ, lời nói thật tiêu biểu. Về cử chỉ: Khi đó, ván bài quan đã chờ rồi. Ngài xơi bát yến vừa xong, ngồi khểnh vuốt râu, rung đùi, mắt đang mải trông đĩa nọc... Về lời nói: Tiếng thầy đề hỏi: Dạ bẩm bốc! Tiếng quan lớn truyền: Ừ. Khi có người chạy vào báo tin đê vỡ, quan đỏ mặt tía tai, quay ra quát rằng: Đê vỡ rồi! Đê vỡ rồi, thời ông cách cổ chúng mày, thời ông bỏ tù chúng mày! Có biết không? Lính đâu? Sao bay dám để cho nó chạy xồng xộc vào đây như vậy? Không còn phép tắc gì nữa à? Khi chơi bài, quan lớn tỏ ra vô cùng thành thạo: Ừ! Thông tôm, chi chi nảy!... Điếu, mày!

Hàng loạt hình ảnh tương phản được tác giả sử dụng rất tài tình trong đoạn văn trên: Tiếng kêu vang trời dậy đất ngoài đê tương phản với thái độ điềm nhiên hưởng lạc của tên quan phủ. Lời nói khe khẽ sợ sệt của người hầu: Bẩm, có khi đê vỡ tương phản với lời gắt gỏng cùng cái cau mặt khó chịu của quan: Mặc kệ! Hình ảnh người nhà quê, mình mẩy lấm láp, áo quần ướt đầm, tất tả chạy xông vào thở không ra hơi báo tin đê vỡ tương phản với hình ảnh quan lớn đỏ mặt tía tai quay ra quát rằng: Đê vỡ rồi... thời ông cách cổ chúng mày.

d) Nêu lên dụng ý của tác giả trong việc dựng cảnh tương phản này.

Dựng cảnh tương phản này, tác giả nhằm hai mục đích: vừa lên án gay gắt viên quan phủ “lòng lang dạ thú” vô trách nhiệm trước đời sống và tính mạng của người dân, vừa bày tỏ niềm cảm thương trước cảnh nghìn sầu muôn thảm của dân chúng trong cảnh đê vỡ. Mặt tương phản thứ nhất sẽ làm nổi bật mặt tương phản thứ hai và ngược lại. Ở đây, dựng lên cảnh tương phản này, tác giả làm nổi bật cảnh dân khổ là do quan vô trách nhiệm.

Câu 3. Trong nghệ thuật văn chương còn có phép tăng cấp (lần lượt đưa thêm chi tiết và chi tiết sau phải cao hơn chi tiết trước), qua đó làm rõ thêm bản chất một sự việc, một hiện tượng muốn nói. Trong sống chết mặc bay, tác giả đã kết hợp khéo léo phép tương phản và phép tăng cấp để bộc lộ rõ nét tính cách của nhân vật.

Em hãy phân tích, chứng minh ý kiến trên bằng cách trả lời các câu hỏi sau:

a) Sự tăng cấp trong việc miêu tả mức độ của trời mưa, của độ nước sông dâng cao, của nguy cơ vỡ đê, của cảnh hộ đê vất vả, căng thẳng của người dân (trong đó có mức độ của tiếng trống đánh, ốc thổi, tiếng người gọi nhau sang hộ đê) là thế nào?

- Cảnh trời mưa mỗi lúc một lớn: Mưa tầm tã → vẫn mưa tầm tã trút xuống.

- Mực nước sông mỗi lúc một dâng cao: Nước sông Nhị Hà lên to quá → dưới sông thời nước cứ cuồn cuộn bốc lên.

- Âm thanh (tiếng trống, tiếng tù và, tiếng người gọi nhau hộ đê) mỗi lúc một ầm ĩ.

- Sức người mỗi lúc một đuối.

- Nguy cơ đê vỡ mỗi lúc một đến gần và cuối cùng đã xảy ra...

b) Sự tăng cấp trong việc miêu tả mức độ đam mê bài bạc của tên quan phủ như thế nào?

Ở cảnh viên quan phủ cùng đám nha lại đánh bài tổ tôm trong đình, phép tăng cấp được vận dụng vào việc miêu tả mức độ đam mê tổ tôm mỗi lúc một tăng gắn với bản chất vô trách nhiệm, vô lương tâm của tên quan phủ.

- Mức độ 1: Hắn mê bài bạc nên hắn không trực tiếp giám sát công việc hộ đê.

- Mức độ 2: Hắn mê bài bạc đến mức không nhận ra rằng trời mưa mỗi lúc một to, nước sông dâng lên cuồn cuộn đe doạ phá vỡ đê.

- Mức độ 3: Hắn mê bài bạc đến mức khi có người dân phu hớt hải chạy vào báo tin đê vỡ thì hắn vẫn thờ ơ, lại còn lên giọng quát nạt bọn tay chân và tiếp tục quay lại đánh tổ tôm cho đến lúc thắng mới thôi. Tiếng reo: Ừ! Thông tôm, chi chi nảy với một niềm vui sướng cực độ thể hiện rõ hắn là kẻ “lòng lang dạ thú”.

* Kết luận:

- Mức độ đam mê bài bạc mỗi lúc một tăng gắn với bản chất vô trách nhiệm, vô lương tâm đã thể hiện rõ ràng bản chất xấu xa, tàn ác của tên quan phủ.

- Phép tăng cấp trong truyện ngắn này đã đạt hiệu quả nghệ thuật cao.

c*) Hãy nhận xét về tác dụng của sự kết hợp hai nghệ thuật tương phản và tăng cấp trong việc vạch trần bản chất “lòng lang dạ thú” của tên quan phủ trước sinh mạng của người dân.

- Tương phản là để làm nổi bật ý tưởng. Ở đây, tác giả lấy cảnh hộ đê gian nan, khổ cực của dân chúng để làm nổi bật hình ảnh tên quan phủ mê mải đánh bài trong cảnh xa hoa, nhàn nhã...

- Tăng cấp là để nhấn mạnh, khắc sâu bản chất, tính cách của nhân vật. Tác giả đặc tả cảnh trời mưa mỗi lúc một lớn, nước sông mỗi lúc một dâng cao và cảnh mê đánh bài của tên quan phủ đã được tăng cấp để nhấn mạnh, khắc sâu bản chất “lòng lang dạ thú” của hắn trước sinh mạng đang bị đe doạ của hàng ngàn dân chúng.

- Việc kết hợp nghệ thuật tương phản và nghệ thuật tăng cấp đã tạo nên một hiệu quả tổng hợp làm nổi bật nỗi khổ của dân chúng và tố cáo thái độ vô trách nhiệm của bọn quan lại phong kiến đương thời.

Câu 4. Hãy phát biểu chung về giá trị hiện thực, nhân đạo và nghệ thuật (ngôn ngữ, hình tượng nhân vật,...) của truyện Sống chết mặc bay.

- Giá trị hiện thực: Phản ánh sự đối lập hoàn toàn giữa cuộc sống cơ cực và sinh mạng bị coi rẻ như cỏ rác của người dân với cuộc sống ích kỉ, xa hoa của bạn quan lại trong chế độ thực dân phong kiến trước Cách mạng tháng Tám năm 1945.

- Giá trị nhân đạo: Thể hiện niềm cảm thương chân thành của tác giả trước cuộc sống lầm than cơ cực của người dân do thiên tai gây ra và lên án thái độ vô trách nhiệm của bọn cầm quyền đương thời.

- Giá trị nghệ thuật: Vận dụng kết hợp thành công hai thủ pháp nghệ thuật tương phản và tăng cấp. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ rất tự nhiên, sinh động, thể hiện rõ cá tính nhân vật. Câu văn nhìn chung gọn gàng, dễ hiểu.

Câu 5. Những hình thức ngôn ngữ đã được vận dụng trong truyện Sống chết mặc bay là gì?

Câu 6*. Qua ngôn ngữ đối thoại của quan phủ, em thấy tính cách của nhân vật đó như thế nào? Hãy nêu nhận xét về mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tính cách nhân vật.

Qua ngôn ngữ đối thoại của quan phủ, ta thấy bản chất vô trách nhiệm đến mức độc ác của hắn. Lúc chơi bài: Tiếng thầy đề hỏi: Dạ bẩm bốc! Tiếng quan lớn truyền: Ừ. Khi có người chạy vào báo tin đê vỡ, quan đỏ mặt tía tai, quay ra quát rằng: Đê vỡ rồi! Đê vỡ rồi, thời ông cách cổ chúng mày, thời ông bỏ tù chúng mày! Có biết không? Lính đâu? Sao bay dám để cho nó chạy xồng xộc vào đây như vậy? Không còn phép tắc gì nữa à? Khi chơi bài, quan lớn tỏ ra vô cùng thành thạo: Ù! Thông tôm, chi chi nảy!... Điếu, mày!

Lời nói khe khẽ sợ sệt của người hầu: Bẩm, có khi đê vỡ tương phản với lời gắt cùng cái cau mặt của quan: Mặc kệ! Hình ảnh người nhà quê, mình mẩy lấm láp, áo quần ướt đẫm, tất tả chạy xông vào thở không ra hơi báo tin đê vỡ tương phản với hình ảnh quan lớn đỏ mặt tía tai quay ra quát rằng: Đê vỡ rồi... thời ông cách cổ chúng mày..

Mối quan hệ giữa ngôn ngữ và tính cách nhân vật là mối quan hệ thuận chiều và thống nhất: ngôn ngữ nhân vật như thế nào thì tính cách nhân vật cũng như thế ấy. Tính cách của nhân vật được tác giả miêu tả chủ yếu qua hình dáng cử chỉ, đôi mắt, lời nói, diễn biến tâm lí nhân vật, trong đó ngôn ngữ nhân vật đã góp phần quan trọng làm bộc lộ rõ tính cách nhân vật.