ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. a) Chỉ có một từ “Mẹ” ở ngay đầu bài thơ. Điều đó cho thấy đối tượng đối thoại và cũng là đối tượng biểu cảm của em bé là Mẹ mặc dù Mẹ không xuất hiện, không phát ngôn, Em bé thổ lộ tình cảm một cách tự nhiên, một mạch, mặc dù xét về cấu trúc đối xứng giữa hai phần, có thể xem đây là hai lượt thoại.
b) Do đó, nên quan niệm “phần thứ hai” là đợt sóng lòng dâng lên lần thứ hai của em bé chứ không phải là phần thứ hai trong bố cục của một tác phẩm.
Đây không phải là sự thổ lộ tình cảm thông thường mà là sự thổ lộ trong tình huống có thử thách. Đó chính là lí do tồn tại của phần hai. Phải có phần hai, phải qua những thử thách khác nhau, tình thương yêu mẹ của em bé mới được thể hiện trọn vẹn.
c) Trừ cụm từ “Mẹ ơi” ở đầu bài thơ, trình tự tường thuật của hai phần đều giống nhau:
- Thuật lại lời rủ rê.
- Thuật lại lời từ chối và lí do từ chối.
- Nêu lên trò chơi do em bé sáng tạo.
Qua lí do từ chối, đã hé lộ tình thương yêu mẹ; song qua việc sáng tạo trò chơi bất ngờ, thú vị, tình thương yêu mẹ mới trở nên nổi bật. Em không những không phải “rời mẹ” mà còn được “choàng lên người mẹ”, được “lăn, lăn, lăn mãi, rồi sẽ cười vang vỡ tan vào lòng mẹ”.
Trình tự tường thuật giống nhau song ý và lời lại không hề trùng lặp. Mây và sóng đều là những cảnh vật tự nhiên hấp dẫn song tính chất hấp dẫn khác nhau. Sự hấp dẫn của trò chơi ở những người sống “trên mây” và "sống trong sóng” cũng khác nhau. Hình ảnh mẹ, tấm lòng mẹ chỉ xuất hiện một cách gián tiếp qua lời con, song ở phần hai rõ nét hơn, da diết hơn...
2. Nếu em bé từ chối ngay lời rủ rê của những người sống “trên mây” và “trong sóng” thì tình cảm sẽ thiếu chân thực vì trẻ em nào chả ham chơi! Em phần nào đã bị lôi cuốn, song vấn đề là không thể đánh đổi thú vui chơi với việc xa rời mẹ. Tình thương yêu mẹ đã thắng lời mời gọi của những người sống "trên mây” và “trong sóng”: Tinh thần nhân văn sâu sắc của bài thơ chính là thể hiện ở sự khắc phục ham muốn ấy.
3. - Em bé khắc phục ham muốn nhất thời, không tìm cách lên mây hay nương theo làn sóng, không hề có nghĩa là ghét bỏ Mây và Sóng. Em đã nghĩ ra hình thức tuyệt diệu để hòa hợp tình yêu thiên nhiên và tình mẫu tử bằng cách biến chính mình thành “mây” rồi thành “sóng”, còn mẹ thành “mặt trăng” và “bến bờ kì lạ”.
- Trò chơi của em quả là “hay”, “thú vị” hơn nhiều vì em không chỉ có “mây” - chính em đã là mây – mà còn có “mặt trăng” – hiện thân của “mẹ”, không phải chỉ để cùng chơi đùa như với những người sống "trên mây” mà để cùng sống dưới một “mái nhà” cho em được ôm ấp, được tiếp nhận ánh sáng dịu dàng, em không chỉ có “sóng” - chính em đã là sóng - mà còn có “bến bờ kì lạ” - hiện thân của “mẹ”, bờ biển bao dung, rộng mở luôn sẵn sàng tiếp đón em “lăn, lăn mãi vào lòng”.
- Từ hai cực tưởng như đối lập, bài thơ đã đi đến một sự dung hợp hài hòa, một kết thúc viên mãi.
4. Nghệ thuật xây dựng hình ảnh thiên nhiên.
- Mây, trăng, sóng, bờ biển, bầu trời,... vốn đã là những hình ảnh thiên nhiên thơ mộng. Những hình ảnh đó trong bài đều do trí tưởng tượng của em bé tạo ra nên lại càng lung linh kì ảo. Ai sống trên mây, trong sáng vậy? Những chú tiên đồng cùng trang lứa hay những ông tiên trên trời xanh, những nàng tiên cá dưới biển cả? Tha hồ mà liên tưởng...
- Lung linh kì ảo song vẫn rất sinh động, chân thực. Những hình dáng, hoạt động, âm thanh, màu sắc được dùng để miêu tả mây, trăng, sóng, bờ biển, bầu trời đều rất sát hợp.
5. Những trò chơi “trên mây”, “trong sóng” là tượng trưng cho bao thú vui hấp dẫn của cuộc đời nói chung. “Bến bờ kì lạ” là tượng trưng cho tấm lòng bao la và bao dung của mẹ... Song, câu thơ này đã tạo ra một hình ảnh tượng trưng mang màu sắc triết lí đậm đà nhất. So sánh tình mẹ con gắn bó với quan hệ mây - trắng, biển - bờ, tác giả đã nâng tình cảm ấy lên kích cỡ vũ trụ. Đến câu cuối, còn hơn thế: “... Không ai trên thế gian này biết chốn nào là nơi ở của mẹ con ta”. Nói vậy có nghĩa là “mẹ con ta” ở khắp mọi nơi, không ai có thể tách rời, phân biệt và chia cách được “mẹ con ta”, cũng có nghĩa là tình mẫu tử ở khắp nơi, thiêng liêng, bất diệt.
6. Ngoài ý nghĩa tình mẹ con, bài thơ có thể gợi cho ta suy ngẫm về một số vấn đề khác. Chẳng hạn:
- Ta thường gặp những cám dỗ trong cuộc đời. Muốn khước từ chúng, cần có những điểm tựa vững chắc mà tình mẫu tử là một trong những điểm tựa ấy.
- Sự hồn nhiên trong tưởng tượng của tuổi thơ nhắc nhở chúng ta rằng, hạnh phúc không phải là điều gì xa xôi bí ẩn, do ai ban cho mà ngay trên trần thế và do chính con người tạo dựng. Hạnh phúc ở quanh ta.