I. DÀN Ý

1. Mở bài:

- Vợ chồng A Phủ là truyện ngắn tiêu biểu của nhà văn Tô Hoài; nội dung kể về cuộc đời đầy biến cố của đôi vợ chồng trẻ người Mông là Mị và A Phủ trong xã hội thực dân, phong kiến trước Cách mạng tháng Tám năm 1945.

- Nhân vật Mị là một hình tượng nghệ thuật đặc sắc. Đoạn tả tâm trạng của Mỹ trong đêm xuân lúc đang ở nhà thống lí Pá Tra thể hiện khát vọng sống, khát vọng tình yêu của người con gái bất hạnh. Có thể coi đây là đoạn văn hay nhất, chứng tỏ tài năng phân tích tâm lí nhân vật đạt tới trình độ bậc thầy của Tô Hoài.

2. Thân bài:

* Nhân vật Mị:

- Mị mồ côi mẹ, Ở với cha già. Mị đẹp người đẹp nết. Tuổi xuân của Mị bị A Sử, con trai thống lí tước đoạt, giày xéo.

- Những ngày Mị phải sống trong sự đày đoạ của cha con tên thống lí là chuỗi dài tủi nhục và đau khổ.

- Trong Mị luôn tồn tại hai con người tưởng như đối lập nhau: Con người có vẻ ngoài lạnh lùng, vô cảm và con người bên trong có sức sống tiềm tàng, mãnh liệt, sẽ trỗi dậy bất cứ lúc nào khi có điều kiện.

* Cảnh mùa xuân trên núi cao tác động đến tâm trạng của Mị:

- Cảnh sắc mùa xuân trên núi cao đẹp như một bức tranh. Không khí Tết rộn ràng khiến cho lòng người náo nức.

- Mùa xuân đến, không gian rực rỡ sắc màu, rộn rã âm thanh. Khung cảnh ấy khác xa với căn buồng nhỏ bé, tối om mà Mi đang sống, nhưng lại rất gần gũi với thế giới quen thuộc của Mị khi cô chưa bị bắt về làm con dâu gạt nợ nhà thống lí.

- Mùa xuân về làm hồi sinh tâm hồn Mị. Tâm trạng và hành động của Mị được tác giả thể hiện một cách tinh tế, xúc động. Đây một tâm trạng phức tạp, pha trộn nhiều cảm xúc: vui sướng và đau khổ, ham sống và tủi nhục muốn chết... Đoạn văn tả cảm xúc đang trỗi dậy và tuôn trào trong lòng Mị.

* Diễn biến tâm trạng của Mị từng đêm xuân:

+ Lúc Mị ngồi một mình:

- Khi nghe tiếng sáo từ đầu núi vọng lại, Mị nhẩm thầm bài hát quen thuộc. Sau bao mùa xuân câm lặng, có lẽ đây là lần đầu tiên người con gái bất hạnh lại khe khẽ hát thầm.

- Khung cảnh mùa xuân và không khí ngày Tết thức tỉnh Mị và gợi nhớ lại thời con gái. Ban đầu, Mị chỉ hành động theo thói quen một cách vô thức. Tuy nhiên, hành động uống ực từng bát rượu thể hiện một cái gì đó khác thường vừa trỗi dậy trong tâm trạng Mị. Mị đang sống về ngày trước, những ngày Mị còn được sống tự do, vui vẻ. Tiếng sáo gọi bạn tình văng vẳng trong đầu Mị.

- Hồi tưởng lại những mùa xuân đẹp đẽ thời con gái, điều đó cho thấy Mị đã thức tỉnh. Khát vọng sống như ngọn lửa đang bừng sáng tâm hồn Mị. Cũng chính vì đang sống lại với quá khứ tươi đẹp nên Mị tạm quên hiện tại đau khổ.

- Tâm trạng Mị phơi phới trở lại, trong lòng đột nhiên vui sướng như những đêm Tết ngày trước. Mị ý thức được rằng mình trẻ lắm, vẫn còn trẻ. Tết đến, mọi người muốn đi chơi, Mị cũng muốn đi chơi. Cô phẫn uất và đau khổ cho số phận trớ trêu: Bao nhiêu người có chồng cũng đi chơi ngày Tết. Huống chi A sử với Mị, không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau !

- Tiếng sáo thôi thúc mời gọi. Mị muốn đi chơi Tết. Mị xắn một miếng mỡ bỏ thêm vào đĩa đèn cho sảng, quấn lại tóc, với tay lấy cái váy hoa, rút thêm cải ảo. A Sử xuất hiện, Mị giữ thái độ bình thản và lạnh lùng trước mặt hắn. Những hành động “nổi loạn” diễn ra khi trong đầu Mị đang rập rờn tiếng sáo. Tiếng sáo gọi bạn tình như đem đến cho Mị một sức mạnh mới, khơi gợi lòng khao khát yêu thương và hạnh phúc.

- Quá khứ và hiện tại giằng xé trong tâm hồn Mị. Hiện tại tăm tối, ngột ngạt mà tiếng sáo gọi bạn yêu vẫn lơ lửng bay ngoài đường, đánh thức quá khứ tươi đẹp trong tâm hồn Mị.

+ Lúc Mị bị A Sử trói đứng vào cột:

- Những hành động “lạ” thể hiện sự phản kháng của Mị đã bị gã chồng ích kỉ và độc ác đàn áp tàn nhẫn. A sử trói đứng Mị vào cột bếp bằng cả một tháng sợi đay. A sử chỉ trói buộc được thể xác chứ không thể trói buộc được tâm hồn Mị. Trong bóng tối, Mị đứng im lặng như không biết mình đang bị trói. Hơi rượu toả ra nồng nàn như nâng đỡ tâm hồn Mị. Quên thực tại đau đớn, Mị vẫn nghe tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc chơi, những đám chơi...

- Con người bên trong của Mị trỗi dậy mãnh liệt, Mi nhớ về những đêm tình mùa xuân ngày trước. Càng nhớ tới quá khứ, Mị càng xót xa, đau khổ với thực tại phũ phàng.

- Bị trói đứng suốt đêm, Mị bàng hoàng tỉnh lúc trời vừa sáng. Mị vừa thương mình, vừa thương cho thân phận những người đàn bà khốn khổ ở trong nhà thống lí.

- Cảm xúc bồi hồi và khát vọng sống rạo rực trong tâm hồn Mị, tạo thành những đợt sóng càng về sau càng mãnh liệt. Bằng chứng là hành động Mị cởi trói cho A Phủ và cùng anh trốn khỏi Hồng Ngài.

* Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật trong đoạn văn:

- Tác giả đã thể hiện tâm trạng phức tạp của nhân vật bằng những tình tiết đặc sắc. Giữa cảnh vật với con người, giữa quá khứ và thực tại có mối liên quan chặt chẽ với nhau.

- Tiếng sáo gọi bạn tình là một chi tiết nghệ thuật được Tô Hoài nhắc đến nhiều lần với chủ ý biến nó thành yếu tố quan trọng trong việc làm sống lại tâm hồn Mị.

- Tiếng sáo như ám ảnh, lay gọi, thức tỉnh, khơi dậy khát vọng sống trong lòng Mị.

3. Kết bài:

- Tác giả miêu tả hành động của Mị rất ít, nhưng người đọc vẫn cảm thấy rằng Mị đang từ cõi âm u mơ hồ trỗi dậy. Cô có một sức sống tiềm tàng mà không một thế lực tàn ác nào vùi dập được. Tô Hoài đã hoá thân vào Mị để thấu hiểu, xót thương và dẫn dắt người đọc dõi theo tâm trạng khi tha thiết bổi hổi, khi nghẹn ngào xót xa của Mị.

- Đoạn văn miêu tả diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm xuân góp phần thể hiện giá trị hiện thực và tinh thần nhân đạo sâu sắc của tác phẩm Vợ chồng A Phủ. Đồng thời chứng tỏ tài năng nghệ thuật của nhà văn Tô Hoài xứng đáng là bậc thầy trong văn xuôi hiện đại.

II. BÀI LÀM

Vợ chồng A Phủ là truyện ngắn xuất sắc nhất của nhà văn Tô Hoài trong giai đoạn sáng tác sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. Nội dung kể về cuộc đời đầy biến cố của đôi vợ chồng trẻ người Mông là Mị và A Phủ trong chế độ thực dân, phong kiến. Nhân vật Mị là một hình tượng nghệ thuật đặc sắc có ý nghĩa khái quát cao, tiêu biểu cho cuộc sống đau khổ, tủi nhục và quá trình vùng lên tự giải phóng của đồng bào miền núi Tây Bắc. Đoạn văn miêu tả diễn biến tâm trạng của Mị trong đêm xuân với những tình tiết chân thực và cảm động đã thể hiện sức sống mãnh liệt cùng khao khát tình yêu cháy bỏng của Mị - người con gái xinh đẹp mà bất hạnh.

Mị mồ côi mẹ, ở với cha già. Vì đẹp người đẹp nết nên Mị được nhiều chàng trai trong vùng để mắt tới. Tương lai của cô lẽ ra sẽ tốt lành, yên ấm, nhưng chỉ vì món nợ truyền đời của cha mẹ mà Mi bị bắt về làm con dâu trừ nợ cho nhà thống lí Pá Tra. Tuổi xuân của Mị đã bị A sử, gã con trai xấc xược và hung bạo tước đoạt, giày xéo. Quãng đời Mi sống trong nhà thống lí là chuỗi dài những đoạ đày, tủi nhục. Tuy danh nghĩa là con dâu nhà quan lớn nhưng thực chất Mị chỉ là đầy tớ, nô lệ, bị coi rẻ hơn cả con trâu, con ngựa. Đau khổ, cực nhục đã cướp mất tuổi xuân của Mi, biến cố thành kẻ nhẫn nhịn và cam chịu. Lúc mới bị bắt về, Mị phản ứng quyết liệt, định ăn lá ngón tự tử, nhưng rồi thương xót cha già, Mị không đành lòng chết. Đời Mị cử thế lặng lẽ trôi đi. Cuộc sống không còn ý nghĩa. Cô sống mà như đã chết. Đau khổ triền miên đã làm cho Mị hoá thờ ơ, lạnh lùng. Mọi cảm xúc trong cô dường như đã chai lì. Tuy nhiên, khát vọng sống trong Mị chưa hoàn toàn lụi tắt. Trong Mị luôn tồn tại hai con người tưởng chừng đối lập: Con người bên ngoài lạnh lùng vô cảm và con người bên trong có sức sống âm thầm nhưng mãnh liệt.

Tác giả lấy khung cảnh mùa xuân, đêm xuân làm nền cho diễn biến tâm trạng của Mị. Mùa xuân, đất trời tưng bừng màu sắc, rộn rã âm thanh, rất gần gũi với quãng đời hồn nhiên, vui vẻ ngày trước của Mị: Trên đầu núi, các nương ngô, nương lúa gặt xong, ngô lúa đã xếp yên đầy các nhà kho. Trẻ con đi hái bí đỏ, tinh nghịch, đã đốt những lều canh nương để sưởi lửa. Ở Hồng Ngài người ta thành lệ cứ ăn Tết khi gặt hái vừa xong, không kể ngày, tháng nào. Ăn Tết như thế cho kịp lúc mưa xuân xuống thì đi vô nương mới. Hồng Ngài năm ấy ăn Tết giữa lúc gió thổi vào cỏ gianh vàng ửng, gió và rét rất dữ dội. Nhưng trong các làng Mèo Đỏ, những chiếc váy hoa đã đem ra phơi trên mỏm đá xoè như con bướm sặc sỡ... Đám trẻ đợi Tết, chơi quay, cười ầm trên sân chơi trước nhà. Ngoài đầu núi lấp ló đã có tiếng ai thổi sáo rủ bạn đi chơi.

Đoạn văn tả cảnh mùa xuân trên vùng núi cao Tây Bắc với những hình ảnh đặc sắc sinh động và đầy sức sống. Màu sắc sặc sỡ của những chiếc váy hoa của các cô gái phơi trên các mỏm đá báo hiệu Tết đã đến gần. Tiếng cười ầm của đám trẻ con chơi quay trên sân chơi trước nhà. Tiếng sáo thổi réo rắt rủ bạn tình đi chơi. Tiếng chó sủa xa xa... Những đêm tình mùa xuân đã tới. Sức sống tưng bừng của vạn vật mùa xuân đã làm cho tâm hồn Mị hồi sinh. Tâm trạng Mị lúc này pha trộn giữa nhiều cung bậc cảm xúc: vui sướng và đau khổ, tủi nhục đến mức muốn chết và khao khát sống. Những cảm xúc ấy đang trỗi dậy, cuộn xoáy, trào dâng trong lòng Mị. Trong lúc trai gái và lũ trẻ con tụ tập đánh bao, đánh quay, thổi sáo, thổi khèn trên sân chơi đầu bản thì Mị thiết tha bổi hổi khi nghe tiếng sáo gọi bạn tình từ đầu núi vọng lại. Mị nhẩm thầm bài hát quen thuộc mà thời con gái cô hay hát:

Mày có con trai con gái

Mày đi làm nương

Ta không có con trai con gái

Ta đi tìm người yêu.

Sau bao năm câm lặng trong đau khổ, có lẽ đây là lần đầu tiên người con dâu gạt nợ khe khẽ cất tiếng hát thầm. Cảnh vui xuân nhộn nhịp ở đầu bản và cảnh ăn Tết ồn ào trong nhà thống lí Pá Tra đã tác động mạnh tới tâm hồn Mị, khiến cô nhớ lại thời con gái chưa xa. Lúc đầu, Mị hành động theo thói quen một cách vô thức: Ngày Tết Mị cũng uống rượu. Mi lén lấy hũ rượu, cứ uống ực từng bát. Mi rượu mà như uống nỗi tủi hận, cay đắng vào lòng, hay là Mị cố tình uống thế cho thật say để quên đi nỗi khổ ? Tuy nhiên, hành động ấy thể hiện một sự chuyển biến khác thường đang diễn ra trong tâm trạng người con gái đáng thương.

Bi kịch bắt đầu khi ý thức về bản thân của Mị đang trỗi dậy. Mị say rượu lịm mặt ngồi đấy, nhìn mọi người nhảy đồng, người hát. Men rượu đánh thức nỗi nhớ về phần đời đã qua: Mị đang sống về ngày trước. Tiếng sáo gọi bạn tình văng vẳng bên tại Mi. Đấy là tiếng sáo của tình yêu rạo rực, của tuổi thanh xuân căng đầy sức sống. Dường như lúc này, Mị không còn là con dâu gạt nợ nhà thống lí Pa Tra nữa mà là cô gái xinh đẹp đang uống rượu bên bếp lửa và thổi sáo: Mị uốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo. Bao kỉ niệm đẹp thời con gái sống dậy trong lòng Mị: Mị thổi sáo giỏi... Có biết bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mi. Hồi tưởng về mùa xuân tươi đẹp thời con gái, điều đó cho thấy con người thật của Mị đang hồi sinh. Khát vọng sống như ngọn lửa đang bừng cháy trong tâm hồn Mị. Diễn biến tâm trạng Mị rất phức tạp. Cô đang bị giằng xé bởi mâu thuẫn giữa thân phận tù túng của người con dâu gạt nợ và mong muốn được tự do đi chơi Tết của cô gái đang khao khát tự do và tình yêu. Liệu Mị có dám cắt đứt sợi dây oan nghiệt đang thít chặt lấy số phận mình để đến với những cuộc chơi vui vẻ, với tiếng sáo gọi bạn tình réo rắt du dương?! Mải mê chìm đắm trong quá khứ riền Mị tạm quên hiện tại: Rượu đã tan. lúc nào. Người về, người đi chơi đã vãn cả. Mị không biết, Mị vẫn ngồi trở một mình giữa nhà. Mãi sau, Mị mới đứng dậy, nhưng Mị không bước ra đường chơi, Mị từ từ bước vào buồng. Tâm trạng Mị phơi phới trở lại, trong lòng đột nhiên vui sướng như những đêm Tết ngày trước. Mị nhận ra rằng mình vẫn còn trẻ, Mị muốn đi chơi.

Khát vọng sống như ngọn lửa bùng cháy trong lòng khiến Mị càng thêm phẫn uất trước tình cảnh tủi nhục của mình. Bao nhiêu người có chồng mà vẫn đi chơi ngày Tết đấy thôi. A Sử với Mị không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau. Mị muốn ăn lá ngón cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa! Uất ức, nước mắt Mị ứa ra. Tiếng sáo gọi bạn vẫn lửng lơ bay ngoài Lờng : Anh ném pao, em không bắt, Em không yêu, quả pạo rơi rồi... Mi muốn quên thời con gái ngày trước mà không sao quên được. Tiếng sáo cứ lửng lơ trong đầu khiến cho Mị thiết tha bổi hổi.

Khi A sử bất ngờ vào buồng để thay áo mới, tiếp tục đi rình bắt thêm con gái nhà người ta đem về làm vợ ; Mị lặng lẽ, thản nhiên xắn thêm miếng bỏ vào đĩa đèn cho sáng, quấn lại tóc, với tay lấy cái váy hoa, rút thêm cái áo. A sử nhìn Mi, Mị không thèm nói một lời. Những hành động “nổi loạn” diễn ra trong khi tiếng sáo đang rập rờn trong đầu Mị. Tiếng sáo gọi bạn tình như đem đến cho Mị một sức mạnh mới, khơi gợi khao khát yêu đương và hạnh phúc. Khi với tay lấy váy hoa... là Mị đã thực sự sống lại thời con gái với bao ước mơ tươi đẹp. Mị đã bừng tỉnh; quá khứ, hiện tại đan xen trong tâm hồn Mị. Hiện tại thì tăm tối, ngột ngạt, mà tiếng sáo gọi bạn vẫn lơ lửng bay ngoài đường, đánh thức quá khứ đẹp đẽ chưa xa.

Những hành động khác thường của Mị đã bị A Sử trấn áp phũ phàng. Sau câu hỏi ngạc nhiên và giận dữ: Mày muốn đi chơi à ?, A Sử trói Mị bằng cả một tháng sợi đay, quấn tóc lên cột làm cho Mị không củi, không nghiêng đầu được nữa. Không có một dòng nào,miêu tả thái độ phản kháng của Mị. Suốt từ đầu đến cuối, Mị chỉ im lặng, âm thầm cam chịu. Tuy vậy, ẩn chứa bên trong lại là một cô Mị hoàn toàn khác, một cô Mị đang say mê sống với những kỉ niệm tình yêu. A Sử chỉ trói buộc được thể xác chứ không thể trói buộc được tâm hồn Mị.

Miêu tả diễn biến tâm trạng và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân, Tô Hoài dường như đã nhập thân vào nhân vật. Trong bóng tối, Mị đứng im lặng như không biết mình đang bị trói. Hơi rượu nồng nàn nâng đỡ tâm hồn Mị. Tại Mị vẫn nghe tiếng sáo đưa Mi đi theo những cuộc chơi, những đảm chơi. Tuy Mị chưa giải thoát được thể xác nhưng Mị đã giải thoát được tâm hồn: Lòng Mị bồi hồi theo tiếng sáo: Em không yêu, quả cao rơi rồi, Em yêu người nào, em bắt pao nào... Những vết dây trói đau nhức đưa Mị trở về với thực tại đau đớn, khổ nhục. Mị vùng bước đi nhưng tay chân đau không cựa được. Mị không nghe tiếng sáo nữa. Chỉ còn nghe tiếng chân ngựa đạp vào vách... Mị thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa. Mị đang sống với con người bên trong của mình: Chừng đã khuya... Mị nín khóc, Mị lại bồi hồi nhớ đến thời điểm trai bản đến bên vách làm hiệu, rủ người yêu dỡ vách ra rừng chơi. Lúc này, thực tại và quá khứ cứ đan xen vào nhau, giằng xé tâm hồn Mị. Càng nhở tới kỉ niệm cũ, Mị càng xót xa, đau khổ, phẫn uất trước thực tại phũ phàng: Cả đêm ấy Mị phải trói đứng như thế. Lúc thì khắp người bị dây trói thít lại, đau nhức, lúc lại nồng nàn tha thiết. Hơi rượu toả. Tiếng sáo. Tiếng chó sủa xa xa. Mi lúc mê, lúc tỉnh. Cho tới khi trời tang tảng rồi không biết sáng từ bao giờ. Mị bàng hoàng tỉnh... Không một tiếng động. Mị thương những người đàn bà khốn khổ sa vào nhà quan... Đời người đàn bà lấy chồng nhà giàu ở Hồng Ngài thì một đời con người chỉ biết đi theo đuổi con ngựa của chồng. Mị chợt nhớ lại câu chuyện người ta vẫn kể : đời trước, ở nhà thống lí Pá Tra có một người trói vợ trong nhà ba ngày rồi đi chơi, khi về nhìn đến thì vợ chết rồi. Nhớ thế, Mị sợ quá, Mị cựa quậy, xem mình còn sống hay chết. Cổ tay, đầu, bắp chân bị dây trói siết lại, đau dứt từng mảnh thịt.

Như thế là cuộc trỗi dậy lần thứ nhất của Mị không thành. Mị không thể thoát khỏi địa ngục trần gian là nhà bố con tên thống lí, nhưng Mị không còn là con ngựa, con rùa lùi lũi nuôi trong xó cửa nữa. Mị đã sống lại những thời khắc của tuổi thanh xuân tươi trẻ và tự do. Cuộc trỗi dậy ấy như một đợt sóng dâng lên rồi nhanh chóng tan ra, dù chưa làm thay đổi cuộc đời Mị nhưng những đợt sóng ngầm của cảm xúc đến lúc nào đó sẽ tuôn trào mãnh liệt mà bằng chứng là hành động Mị liều lĩnh cởi trói cứu A Phủ và cùng anh trốn khỏi Hồng Ngài.

Ở đoạn văn này, tác giả miêu tả hành động của Mị rất ít, nhưng người đọc vẫn bị cuốn hút bởi một con người đang từ cõi âm u mơ hồ trỗi dậy, có một sức sống tiềm tàng mà không một thế lực tàn ác nào vùi dập được. Không gian, thời gian, giọng kể chuyện của tác giả đều phù hợp với diễn biến phức tạp của tâm trạng Mị. Tô Hoài đã dẫn dắt người đọc dõi theo tâm trạng ấy, khi thiết tha bổi hổi, khi nghẹn ngào xót xa! Đoạn văn miêu tả tâm trạng Mị trong đêm xuân thấm đẫm tính nhân văn, góp phần tô đậm tính cách nhân vật Mị ; thể hiện một cách chân thực và cảm động giá trị hiện thực và tinh thần nhân đạo của truyện ngắn Vợ chồng A Phủ.