I. DÀN Ý

1. Mở bài:

+ Giới thiệu vài nét về tác giả:

- Nguyễn Thi (1928 - 1968) tên thật là Nguyễn Hoàng Sa, quê ở xã Hải Anh, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Ông vào Nam sinh sống từ năm 1943, tham gia cách mạng năm 1945. Sau khi tập kết ra Bắc năm 1954, ông công tác ở toà soạn Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Năm 1962, ông tình nguyện trở lại chiến trường miền Nam, công tác tại Cục chính trị Quân giải phóng miền Nam. Ông hi sinh trong đợt tổng tiến công vào Sài Gòn xuân Mậu Thân 1968.

- Nguyễn Thi sáng tác nhiều. Các bài bút kí, truyện ngắn, tiểu thuyết... sau này được tập hợp lại trong bộ sách: Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thị toàn tập gồm 4 quyển. Năm 2000, Nguyễn Thi được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật.

- Những đứa con trong gia đình là truyện ngắn đặc sắc nhất của Nguyễn Thi, được sáng tác năm 1966, trong những ngày chiến đấu ác liệt chống Mĩ - nguy của đồng bào miền Nam. Qua truyện, người đọc cảm nhận được vẻ đẹp tâm hồn, lòng yêu nước, căm thù giặc, tình cảm gia đình... là sức mạnh tinh thần to lớn của người dân Nam Bộ trong sự nghiệp chống Mỹ cứu nước.

2. Thân bài:

* Tóm tắt nội dung:

- Truyện kể về hai chị em trong một gia đình có truyền thống yêu nước và cách mạng, mang mối thù không đội trời chung với quân cướp nước. Đoạn trích nằm ở phần giữa của truyện, kể lại việc chiến sĩ Việt bị thương và lạc đơn vị. Anh cố tìm về hướng có tiếng súng nổ. Xen lẫn với hiện thực là hồi ức của Việt về má, về gia đình, làng xóm trong những ngày trước khi anh nhập ngũ.

* Những nhân vật hiện lên trong kí ức của Việt.

+ Má Việt:

- Hình ảnh mà hiện lên trong kí ức Việt là người mẹ gan góc, căm thù giặc sâu sắc và rất mực yêu thương chồng con. Cuộc sống của má lam lũ vất vả, chồng chất đau thương nhưng mà vẫn cắn răng chịu đựng, vượt qua tất cả để nuôi con và đánh giặc. Tính cách của má Việt tiêu biểu cho tính cách của người phụ nữ miền Nam.

+ Chú Năm:

- Chú Năm thay thế cho ba má Chiến và Việt ; là tác giả cuốn sổ ghi chép tội ác dã man của giặc và chiến công của các thành viên trong gia đình, dòng tộc.

- Là người lao động chất phác và giàu tình cảm, thường thường, sau khi làm xong một việc, tâm hồn bay bổng, dạt dào cảm xúc, chủ Năm lại sung sướng cất lên những tiếng hò điệu hát quen thuộc của quê hương.

+ Chị Chiến:

- Chiến là hình ảnh của một cô gái Nam Bộ đảm đang, vị tha, nhân hậu.

- Nguyễn Thi có ý thức tô đậm những nét tính cách kế thừa từ người mẹ ở nhân vật Chiến. Tính cách của Chiến khá đa dạng. Là một cô gái mới lớn nhưng Chiến luôn tỏ ra là người chỉ biết yêu thương, nhường nhịn, biết lo toan, thu xếp việc nhà...

+ Nhân vật Việt:

+ Trong tác phẩm, Việt là nhân vật chính. Ở Việt vừa có những nét dễ mến của một cậu con trai mới lớn hồn nhiên, hiếu động ; vừa có tính cách của một chiến sĩ dũng cảm, kiên cường.

- Tuy bị thương nặng và lạc đơn vị, nhưng trong đêm khuya, giữa chiến trường ngổn ngang, đổ nát, Việt vẫn nhớ da diết những người thân yêu của mình.

- Có một chi tiết khá thú vị là ở Việt vẫn còn nguyên tâm lí của một đứa trẻ mới lớn: đánh giặc không sợ chết nhưng lại sợ ma.

- Tuy mới nhập ngũ nhưng Việt là một chiến sĩ thông minh, có thể phân biệt rõ tiếng súng của ta, tiếng súng của giặc, phản đoán được tình huống của trận đánh.

- Dù đang ở trong tình thế hiểm nghèo nhưng Việt vẫn một lòng hướng về đồng đội, tin tưởng vào chiến thắng.

- Từ trong cái chết, Việt cố gắng tìm ra sự sống cho mình.

* So sánh nhân vật Việt và Chiến:

+ Giống nhau:

- Việt và Chiến đều yêu quê hương đất nước và căm thù giặc sâu sắc.

- Tuy là những thanh niên mới lớn nhưng Việt và Chiến đã khắc sâu trong tâm khảm mối thù với những kẻ đã giết hại ba má mình. Hai chị em xác định mục đích lớn nhất đời mình là phải trả thù bằng được cho ba má, cho quê hương. Chính vì nung nấu mối thù này mà cả Việt và Chiến đều rất giàu ý chí.

+ Khác nhau:

- Tuy chỉ hơn em một tuổi nhưng Chiến luôn tỏ ra là một người chị đảm đang, hết lòng lo cho em trai. Mồ côi ba má, Chiến sớm ý thức được vai trò người chủ trong gia đình.

- Còn Việt thì cậy thế làm em nên thường đòi hỏi chị phải nhường nhịn mình. Chiến chấp nhận hết nhưng có một việc Chiến kiên quyết không nhường, ấy là việc Ighi tên tòng quân. Tính cách của người chị thương em thể hiện rõ nhất ở chi tiết đó.

- Chiến tỏ ra có suy nghĩ, tính toán chín chắn, chu đáo; còn Việt thì nông nổi, vô tư. Một trong những tình tiết cảm động nhất của câu chuyện là cuộc bàn bạc của hai chị em vào đêm cuối cùng trước khi ra trận. Họ phải lo toan những việc quá lớn so với độ tuổi của mình. Đó là việc nhà cửa, ruộng vườn, việc gửi gắm chú Năm nuôi dạy thằng Út em, việc hương khói cho ba má... Hai chị em Chiến và Việt thức trắng đêm để thu xếp việc nhà sao cho ổn thoả, Trong câu chuyện giữa hai đứa con luôn thấp thoáng hình bóng người mẹ thân yêu đã khuất. Những lời trao đổi giữa hai chị em còn thể hiện tinh thần dũng cảm của tuổi trẻ miền Nam thời đánh Mĩ : đã ra đi là quyết tâm chiến đấu và chiến thắng.

- Điều đáng quý của hai chị em Chiến và Việt là biết thương yêu, lo lắng cho nhau và cả hai đều nhở đến mả. Người đọc cảm động khi đọc đoạn văn tả cảnh hai chị em Chiến, Việt khiêng bàn thờ mà sang gửi bên nhà chú Năm. Đây là một chi tiết nghệ thuật cô đọng, chất chứa nhiều ý nghĩa: vừa là hành động cụ thể, vừa có yếu tố tâm linh, vừa nặng trĩu căm thù, vừa chan chứa yêu thương. Khi khiêng bàn thờ, Việt cảm thấy mình đã lớn. Việt thương chị nhiều hơn và càng căm thù giặc sâu sắc.

- Chị em Việt sinh ra trong gia đình có truyền thống cách mạng, cho nên dù ba mả đã khuất những lời dạy của ba mà vẫn thấm sâu vào tâm trí, nhắc nhở các con trong từng suy nghĩ, lời nói và hành động hằng ngày. Tác giả ngầm khẳng định hại chị em Chiến và Việt đã cứng cáp, trưởng thành, đủ sức kế tục thế hệ cha chú đánh giặc giải phóng quê hương.

* Đặc điểm nghệ thuật:

- Truyện được trần thuật chủ yếu từ điểm nhìn của nhân vật chính là Việt, dựa theo dòng hồi tưởng đan xen với thực tại, vì thế mà đậm đà tính trữ tình và tự nhiên, sống động. Mạch truyện hợp lí và tính cách nhân vật được khắc hoạ rõ nét.

- Diễn biến câu chuyện hết sức linh hoạt, không phụ thuộc vào trật tự thời gian. Từ những chi tiết ngẫu nhiên của hiện thực chiến trường mà tác giả gợi ra những hồi tưởng, liên tưởng đến quá khứ xa gần...

- Dưới ngòi bút của Nguyễn Thi, nhân vật nào cũng có cá tính riêng khó lẫn. Ngôn ngữ tác phẩm đậm chất Nam Bộ, nhờ đó mà câu chuyện trở nên chân thực và thuyết phục.

3. Kết bài:

- Truyện ngắn Những đứa con trong gia đình đã miêu tả thành công hình ảnh đẹp đẽ của thế hệ trẻ miền Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Họ vừa là những chiến sĩ dũng cảm, kiên cường, vừa là những đứa con hiếu thảo.

- Nhà văn Nguyễn Thi thể hiện phẩm chất tốt đẹp của các nhân vật không phải qua những chiến công oanh liệt mà là qua nghị lực phi thường và đời sống tình cảm phong phú... Thông qua đó, tác giả gián tiếp khẳng định: Gia đình là yếu tố quan trọng ảnh hưởng rất lớn tới quá trình hình thành nhân cách. Những người con được giáo dục tốt trong gia đình sẽ trở thành những thành viên tích cực và hữu ích cho xã hội.

- Sự gắn bó sâu nặng giữa tình cảm gia đình và tình yêu quê hương đất nước, giữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc đã tạo nên sức mạnh tinh thần to lớn của con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nước.

II. BÀI LÀM

Nguyễn Thi (1928 - 1968) tên thật là Nguyễn Hoàng Sa, quê ở xã Hải An, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định. Ông vào Nam sinh sống từ năm 1943, tham gia cách mạng năm 1945. Năm 1954, ông tập kết ra Bắc, công tác tại toà soạn tạp chí Văn nghệ Quân đội và sáng tác dưới bút danh Nguyễn Ngọc Tấn. Năm 1962, ông tình nguyện trở về Nam, công tác tại Cục chính trị Quân giải phóng miền Nam. Thực tế chiến đấu nóng bỏng của chiến trường là nguồn cảm hứng vô tận để ông sáng tác bút kí, truyện ngắn và tiểu thuyết với bút danh Nguyễn Thi.

Nguyễn Thi là một trong những cây bút văn xuôi hàng đầu của văn nghệ giải phóng miền Nam thời kì đánh Mĩ, xứng đáng với danh hiệu nhà văn của người nông dân Nam Bộ. Tác phẩm của Nguyễn Thi bắt nguồn từ hiện thực chiến đấu nóng bỏng, ác liệt của chiến tranh, nhưng vẫn đằm thắm chất trữ tình, Nguyễn Thi viết được nhiều thể loại: bút kí, truyện ngắn, tiểu thuyết... Sau khi hi sinh, các sáng tác của ông được sưu tập và in trong Truyện và kí Nguyễn Thi, xuất bản năm 1978; Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thi toàn tập (4 quyển) xuất bản năm 1996. Năm 2000, ông được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học và nghệ thuật.

Những đứa con trong gia đình là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Nguyễn Thi. Truyện được viết trong những ngày chiến đấu gian khổ, ác liệt nhất của chiến trường miền Nam. Qua truyện, tác giả thể hiện vẻ đẹp tâm hồn của người dân Nam Bộ và khẳng định: lòng yêu nước, căm thù giặc, tình cảm gia đình thiêng liêng là sức mạnh tinh thần to lớn của họ trong công cuộc chống Mỹ cứu nước. Truyện kể về hai chị em trong một gia đình có thù sâu Với giặc Mĩ và bè lũ tay sai bán nước. Chiến và Việt đã gửi lại nhà cửa, ruộng vườn cho người chủ để cùng tham gia bộ đội, trực tiếp cầm súng trả thù nhà, đền nợ nước. Đoạn trích nằm ở phần giữa của truyện, kể về tình huống đặc biệt của nhân vật Việt. Trong một trận đánh ác liệt, anh bị thương nặng và lạc đơn vị. Việt ngất đi tỉnh lại nhiều lần, ranh giới giữa sự sống và cái chết rất mong manh. Nhưng cũng chính vì thế mà kí ức sống dậy mãnh liệt hơn bao giờ hết. Việt nhở má, nhở đồng đội, nhớ những giây phút không thể nào quên trước khi nhập ngũ của hai chị em. Những hình ảnh về con người và cảnh vật quê hương hiện lên rõ ràng trong tâm tưởng của Việt.

Đoạn trích có thể chia làm hai cảnh. Cảnh một: Tác giả kể về tình huống và tâm trạng của Việt lúc bị thương. Cảnh hai: Việt nhớ lại chuyện hai chị em tranh nhau xin nhập ngũ và sau đó cùng thu xếp việc nhà để lên đường đi chiến đấu.

Ở cảnh một, lần thứ tư tỉnh lại, trong kí ức Việt hiện lên những kỉ niệm vui buồn về người mẹ thân yêu luôn đùm bọc, che chở cho các con: Má đang bơi xuồng, mà sẽ ghé lại, xoa đầu Việt, đánh thức Việt dậy, rồi lấy xoong cơm đi làm đồng để ở dưới xuồng lên cho Việt ăn... Cả chị cả em cùng nhớ đến má. Hình như má cũng đã về đâu đây. Má biến theo ánh đom đóm trên nóc nhà hay đang ngồi dựa vào mấy tháng lúa mà cầm nón quạt ?

Trong những đoạn khác, Nguyễn Thị chọn những chi tiết điển hình hàm chứa nhiều ý nghĩa để khắc hoạ hình tượng người phụ nữ một tay bồng con, một tay cắp rể đi theo thằng giặc đòi đầu chồng, hoặc hiên ngang đối đáp với kẻ thù mà hai bàn tay to bản vẫn phủ lên đầu đàn con đang nép dưới chân, Mỗi lần bọn lính bắn doạ, mắt mà lại sắc ánh lên nhìn lại bọn lính, đôi mắt của người đã từng vượt sông, vượt biển... Đó là hình ảnh của người phụ nữ miền Nam gan góc, kiên cường, yêu nước thiết tha, căm thù giặc sâu sắc và rất mực thương chồng thương con. Cuộc sống lam lũ vất vả, chồng chất đau thương nhưng họ vẫn cắn răng chịu đựng, vượt qua để nuôi con, đánh giặc. Hình ảnh chú Năm hiện lên với những phẩm chất tiêu biểu của dòng tộc, gia đình. Giữa lúc anh cán bộ huyện đang phân vân không biết giải quyết thế nào trước tình cảnh hai chị em Chiến, Việt giành nhau ghi tên nhập ngũ thì chú Năm đứng ra bảo lãnh cho cả hai: Từ dưới sân, chú Năm bước lên. Chủ nheo mắt nhìn chị em Việt, rồi nói với anh cản bộ:

- Tôi xin có một câu với đồng chí huyện đội. Hai đứa cháu tôi nó một lòng theo Đảng như vậy, tôi cũng mừng. Vậy xin trên cứ ghi tên cho cả hai. Việc lớn ta tính theo việc lớn, còn việc thôn môn trong nhà tôi thu xếp khắc xong.

Chú Năm cẩn thận ghi chép đầy đủ tội ác dã man của giặc đối với dòng họ, gia đình mình và chiến công của các thành viên vào một cuốn sổ truyền thống. Khi Chiến và Việt chuẩn bị lên đường, chú Năm bàn giao cuốn sổ cho hai chị em:

Khôn ! Việc nhà nó thu được gọn thì việc nước nó mở được rộng, gọn bề gia thế, đặng bề nước non. Con nít chúng bây kì đánh giặc này khôn hơn chú hồi trước - Chủ cười, đưa mấy ngón tay cứng còng chùi mắt. Đây rồi tạo giao cuốn sổ gia đình cho chị em bây. Gọi là giao vậy chở đưa cho bây rồi bây lội đùng đùng qua sông là hư hết. Gọi vậy chở tao vẫn giữ, tạo sẽ ghi cho hai đứa bây từng ngày.

Cuốn sổ tuy nhỏ nhưng ý nghĩa thì đặc biệt lớn bởi nó vừa biểu dương công trạng của từng thành viên, vừa là một tấm bia căm thù, vừa thể hiện quyết tâm đánh giặc của một đại gia đình. Trước kia, cuốn sổ do thế hệ cha chú giữ gìn và ghi chép, nay con cháu đã trưởng thành, chú Năm bàn giao lại cho thế hệ trẻ viết tiếp. Vì vậy, cuốn sổ cũng chính là câu chuyện về cha con, chủ cháu cùng đánh giặc để giải phóng quê hương. Điều đó thể hiện một cách giản dị mà sâu sắc quy luật phổ biến của lịch sử Việt Nam, quy luật của sức sống Việt Nam: Đánh đuổi giặc ngoại xâm đã trở thành sự nghiệp chung của nhiều thế hệ.

Là một nông dân chất phác và giàu tình cảm, mỗi khi làm xong một việc, tâm hồn chú Năm lại lâng lâng bay bổng, dạt dào cảm xúc. Chủ gửi gắm tình cảm tha thiết của mình vào tiếng hò, tiếng hát quen thuộc của quê hương. Lúc hai chị em Chiến, Việt chuẩn bị ra trận, chú hoàn toàn tin rằng các cháu đã đủ sức gánh vác việc lớn của xã hội. Trong lòng vui vẻ, chú cất lên tiếng hò thay cho lời nhắn nhủ, lời thề. Không phải giọng hò trong trẻo trong đêm bay ra hai bên bờ sông, rồi dội lại trên cái ghe heo chèo mướn của chú. Câu hò nổi lên giữa ban ngày, bắt đầu cất lên như một hiệu lệnh dưới ánh nắng chói chang, rồi kéo dài, từng tiếng một vỡ ra, nhắn nhủ, tha thiết, cuối cùng ngắt lại như một lời thề dữ dội.

Nhân vật Chiến tuy không được tác giả miêu tả nhiều như nhân vật Việt nhưng vẫn hiện lên sinh động trong tâm trí người đọc. Chiến là hình ảnh của một cô gái Nam Bộ đảm đang, vị tha, nhân hậu. Những gì quen thuộc, tiêu biểu trong phẩm chất đáng quý của người mẹ hầu như đã để lại ấn tượng sâu đậm trong cô con gái có cái tên rất con trai là Chiến. Bởi thế nên mỗi khi nghe chị Chiến nói, Việt lại hình dung ra má và thấy chị sao mà giống má đến thế! Điều đó làm cho Việt bùi ngùi nhở má và càng thương chị hơn. Hai chị em tuy có hai tính cách khác nhau nhưng giống nhau ở chỗ đều ngoan ngoãn, hiếu thảo, biết gìn giữ và phát huy truyền thống cách mạng của gia đình, dòng họ, làng xóm, quê hương.

Trong tác phẩm, Việt là nhân vật được nói đến nhiều nhất. Việt vừa có những nét riêng dễ mến của một cậu con trai mới lớn như hồn nhiên, hiếu động; vừa có tính cách của một chiến sĩ dũng cảm, kiên cường.Ở cảnh một, nhà văn đã để cho nhân vật Việt xuất hiện trong tình huống hoàn toàn đơn độc giữa trận địa vắng lặng đến ghê người sau cuộc giao tranh và giữa sự rình rập của hiểm nguy, của cái chết có thể ập đến bất cứ lúc nào. Nguyễn Thị đã viết thật hay, thật cảm động về cái cảm giác một mình bật lên một cách rõ ràng nhất, mênh mông nhất của chàng tân binh trơ trọi một mình, lại bị thương nặng, hai mắt không còn nhìn thấy gì, sức đã cạn vì đói khát. Ngón tay Việt đau không còn kéo nổi cơ bẩm súng. Việt lết đi được một đoạn cũng là cả một kì công. Anh ngất đi tỉnh lại nhiều lần. Ở trạng thái như thế, người ta có thể nghĩ gì ? Chắc chắn là sẽ nhớ lại những kỉ niệm vui buồn thân thiết nhất đã thực sự làm nên đời sống tinh thần của mình. Vì thế, với việc để nhân vật Việt nhớ đến những đồng đội (anh Tánh, anh Việt), người thân (chị Chiến, má, chú Năm...), tác giả đã khẳng định rằng gia đình là cội nguồn sức mạnh của con người và truyền thống gia đình là thực sự thiêng liêng:

- ... Khi Việt cảm thấy không còn bò đi được nữa, khi những hình ảnh thân yêu thường kéo đến rất nhanh rồi cũng vụt tan biến đi rất nhanh, chỉ vì một cành cây gãy, một giọt mưa rơi trên mặt, hoặc một tiếng động nhỏ của bạn đêm. Việt muốn chạy thật nhanh, thoát khỏi sự vắng lặng này, về với ánh sáng ban ngày, gặp lại anh Tánh, níu chặt lấy các anh mà khóc như thằng Út em vẫn níu chân chị Chiến, nhưng chân tay không nhấc lên được. Bóng đêm vắng lặng và lạnh lẽo bao tròn lấy Việt, kéo theo đến cả con ma cụt đầu vẫn ngồi trên cây xoài mồ côi và thằng chóng thụt lưỡi hay nhảy nhót trong những đêm mưa ngoài vàm sông, cái mà Việt vẫn nghe các chị nói hồi ở nhà, Việt nằm thở dốc...

Có một chi tiết khá thú vị là đánh giặc Việt không sợ nhưng vẫn rất sợ ma. Tuy mới nhập ngũ nhưng Việt tỏ ra là một chiến sĩ thông minh, phân biệt rõ tiếng súng của ta, tiếng súng của giặc ; phán đoán được tình huống của trận đánh: Một loạt đạn súng lớn văng vẳng dội đến ầm ĩ trên ngọn cây. Rồi loạt thứ hai... Việt ngóc dậy. Rõ ràng không phải tiếng pháo lênh lãng của giặc. Đó là những tiếng nổ quen thuộc, gom vào một chỗ, lớn nhỏ không đều, chen vào đó là những dây súng nổ vô hồi vô tận. Súng lớn và súng nhỏ quyện vào nhau như tiếng mõ và tiếng trống đình đánh dậy trời dậy đất hồi Đồng khởi. Đúng súng của ta rồi ! Việt muốn reo lên. Anh Tánh chắc ở đó, đơn vị mình ở đó. Chà, nổ dữ, phải chuẩn bị lựu đạn xung phong thôi! Đó, lại tiếng hụp hùm... chắc là một xe bọc thép vừa bị ta bắn cháy. Tiếng súng nghe thân thiết và vui lạ. Tuy đang lâm vào tình huống hiểm nghèo nhưng Việt vẫn hướng về đồng đội, tin tưởng vào chiến thắng: Những khuôn mặt anh em mình lại hiện ra... Cái cằm nhọn hoắt của anh Tánh, nụ cười và cải nheo mắt của anh Công mỗi lần anh động viên Việt tiến lên... Việt vẫn còn đây, nguyên tại vị trí này, đạn đã lên nòng, ngón cái còn lại vẫn sẵn sàng nổ súng. Các anh chờ Việt một chút. Tiếng máy bay vẫn gầm rú hỗn loạn trên cao, nhưng mặc xác chúng. Kèn xung phong của chúng ta đã nổi lên. Lựu đạn ta đang nở rộ... Đối mặt với cái chết, Việt cố gắng tìm ra sự sống: Việt đã bò đi được một đoạn, cây súng đẩy đi trước, hai cùi tay lội người theo. Việt cũng không biết rằng mình đang bỏ đi nữa, chính trận đánh đang gọi Việt đến. Phía đó là sự sống. Tiếng súng đã đem lại sự sống cho đêm vắng lặng. Ở đó có các anh đang chờ Việt, đạn ta đang đổ lên đầu giặc Mĩ những đám lửa dữ dội, những mũi lệ nhọn hoắt trong đêm đang bắt đầu xung phong... Đời người lính chiến, giữa hi sinh tính mạng và chịu đựng khó khăn gian khổ hoặc đau đớn về thể xác thì hi sinh tính mạng dễ chấp nhận hơn nhiều. Đoạn văn kể về nghị lực phi thường của Việt là khúc ca ca ngợi tinh thần dũng cảm của người chiến sĩ Giải phóng quân trẻ tuổi.

So sánh nhân vật Chiến và Việt, ta thấy điểm giống nhau của hai chị em là đều có một tình yêu quê hương, đất nước và thái độ căm thù giặc sâu sắc. Tuy là những đứa trẻ mới lớn nhưng Chiến và Việt đã khắc sâu trong tâm khảm mối thù không đội trời chung với những kẻ đã giết hại ba má và đồng bào mình. Từ đó, hai chị em xác định mục đích của cuộc đời mình là phải trả thù bằng được cho ba má, cho quê hương. Chính vì mối thù này mà cả hai chị em đều nung nấu quyết tâm đánh giặc. Mối thù ấy dường như thôi thúc họ lớn nhanh hơn. Khi nghe Chiến kể rằng chú Năm nói lần này hai chị em ra đi chiến đấu, thì ba mà chưa trả được mà trở về thì chủ chặt đầu, Việt nói tỉnh queo: Chị có bị chặt đầu thì bị chử chừng nào tôi mới bị. Còn Chiến thì cũng khẳng khái nói: Tao đã nói rồi, làm thân con gái ra đi chuyện này, nếu địch còn thì tao mất, vậy à!.

Tuy nhiên, sự độc đáo và hấp dẫn của ngòi bút Nguyễn Thi chính là ở chỗ ông đã có cách miêu tả khác nhau nên chiến và Việt hiện ra với cá tính riêng không thể lẫn. Hơn em một tuổi nhưng Chiến luôn tỏ ra là một người chị khôn lớn, đảm đang, việc gì cũng nhận lãnh về mình. Ba má đã khuất, Chiến sớm ý thức được vai trò của người chủ gia đình. Chiến đã phải lớn vượt lên so với lứa tuổi để thay ba má lo liệu việc nhà, bảo bạn các em. Việt là em nên ỷ lại mọi việc cho chị, thường bắt chị phải chiều theo ý mình. Chiến nhường nhịn em trong mọi việc nhưng có một việc Chiến kiên quyết không nhường, ấy là ghi tên tòng quân. Nhưng tính cách của người chị thương em hết lòng cũng thể hiện ở chính điều đó. Thực ra, đây là một đức hi sinh lớn, một sự nhường nhịn lớn. Chiến muốn giành về mình phần nguy hiểm để em được bình yên. Đoạn văn thuật lại cảnh hai chị em Chiến và Việt chuyện trò với nhau mộc mạc mà vô cùng cảm động:

- Tao lớn tao mới đi, mấy còn nhỏ, ở nhà phụ làm với chú Năm, qua năm hãy đi.

Việt đá trái dừa rụng dưới chân xuống mương cái đùng:

- Bộ mình chỉ biết đi trả thù à ?

- Hồi đó má nói cho tao đi, mầy ở nhà làm ruộng với má, trọng trọng rồi đi sau.

- Má nói hồi nào ?

Mã chết rồi, không biết ai mà phân chứng. Nhưng chị Chiến vẫn không chịu, việc này đâu có nhường được, chị sang vận động chủ Năm.

Là chị cho nên chiến thường tỏ ra có sự tính toán chu đáo, còn Việt thì nông nổi, vô tư. Một trong những tình tiết cảm động nhất của câu chuyện này là cuộc bàn bạc của hai chị em vào cái đêm cuối cùng trước khi ra trận. Họ phải làm những phần việc quá sức so với độ tuổi của mình. Đó là việc nhà cửa, làm ăn, việc nuôi dạy thằng Út em, việc hương khói cho ba má...

- Bây giờ chị Hai Ở xa. Chị em mình đi thì thằng Út sang ở với chú Năm, chú nuôi. Còn cái nhà này ba má làm ra đó thì cho các anh ở xã mượn mở trường học. Chú Năm nói có con nít học ê a có gì nó quét dọn cho. Thằng Út cũng học ở đây. Mấy chịu không?

Việt chụp một con đom đóm úp trong lòng tay:

- Sao không chịu? Giường ván cũng cho xã mượn làm ghế học, nghen? Hồi đó mà dặn chị làm sao, giờ chị cứ làm y vậy, tôi chịu hết.

- Má dặn tạo hồi nào ? Giờ còn có tạo với mấy thôi. Nếu đồng ý thì nồi, lu, chén, đĩa, cuốc, vá, đèn soi với nam để gởi chú Năm. Chừng nào chị Hai dưới biển về làm giỗ mả, chị có muốn lấy gì thì chị chở về dưới, nghen?.

- Tôi nói chị tính sao cứ tính mà...

... - Còn năm công ruộng hồi trước mấy chú cấp cho ba má, giờ mình đi mình trao lại chi bộ đặng chia cho cô bác khác mần, nghen? Hai công mía thì chừng nào tới mùa, nhờ chú Năm đốn, để dành đó làm đám giỗ ba má. Em cũng ừ nghen?

- Ừ!

- Còn bàn thờ má em tính gởi đâu ? Gởi sang chú Năm cho thằng Út nó coi chừng hay là để chị Hai về đem đi?

Việt khẽ ngóc đầu lên dòm bàn thờ. Từ nãy giờ đang mải với ý nghĩ má đã về, nghe chị hỏi, Việt lại tin mả đã về ngồi đâu đó thật. Việt nói:

- Mình đi đâu thì má đi theo đó chớ lo gì mà lo?

- Vậy chớ ba má không theo con thì theo ai, nhưng mà cũng phải tính cho đâu ra đó chở. Đem bàn thờ sang gởi chú Năm, em có từ không?

- Ừ! ... Mà hồi đó má dặn chị vậy hả ? Má có biết mà chết đâu mà dặn.

Việt sải chân ra giường:

- Vậy mà nói nghe in như má vậy.

Chị Chiến hứ một cái “cóc” rồi trở mình. May mà chị không bỏ tay rồi đập vào bắp vế than mỏi. Chị nói:

- Tạo cũng lựa ý nếu mà còn sống chắc mà tính vậy, nên tạo cũng tính vậy.

Đúng rồi, hèn chi chị nói nghe thiệt gọn. Vậy mà hồi nãy còn giành đi với mình. Việt nghĩ vậy, rồi ngủ quên lúc nào không biết.

Chiến biết là Việt chưa lo toan nổi việc nhà, nhưng nhà chỉ có hai chị em nên Chiến vẫn đem việc nhà ra bàn với em một cách dân chủ. Tuy vậy, Chiến đã dự định từ trước, mọi việc đã được sắp xếp đậu ra đấy, khiến cho Việt cảm thấy chị mình chín chắn, già dặn giống in như má. Còn Việt, trong khi nghe chị nói thì lại để mắt đến mấy con đom đóm và trong lúc chị Chiến vẫn nói thì Việt đã lăn ra ngủ từ lúc nào.

Câu chuyện trao đổi giữa hai chị em cũng bộc lộ phẩm chất đáng quý của tuổi trẻ miền Nam thời đánh Mĩ : đã ra đi là quyết tâm chiến đấu và chiến thắng. Điều đáng quý của hai chị em là rất thương yêu, lo lắng cho nhau và cả hai đều nhớ đến mả: Hình như mả cũng về đâu đây. Má biến theo ảnh đom đóm trên nóc nhà hay đang ngồi dựa vào mấy thúng lủa mà cầm nón quạt ? Đêm nay, dễ gì mà vắng mặt, mà cũng phải về dòm ngó coi chị em Việt tính toán việc nhà ra làm sao chở ? Chị em Việt sinh ra trong gia đình có truyền thống cách mạng, cho nên dù cha mẹ đã khuất những lời dạy của cha mẹ vẫn thấm sâu vào tâm trí, nhắc nhở các con trong từng suy nghĩ, từng lời nói và hành động.

Trước lúc lên đường, Việt đi câu ít con cá về làm bữa cơm cúng mà trước khi dời bàn thờ sang nhà chú... Cùng mẹ và cơm nước xong, mấy chị em, chủ cháu thu xếp đồ đạc dời nhà. Người đọc không thể quên đoạn văn rất cảm động tả cảnh hai chị em Chiến, Việt khiêng bàn thờ má sang gửi bên nhà chú Năm: Chị Chiến ra đứng giữa sân, kéo cái khăn trên Cổ xuống, cũng xắn tay áo để lộ hai bắp tay tròn vo sạm đỏ màu chảy nắng, rồi dang cả thân người to và chắc nịch của mình nhấc bổng một đầu bàn thờ má lên. Việt ghé vào một đầu. Nào, đưa má sang ở tạm bên nhà chú, chúng con đi đánh giặc trả thù cho ba má, đến chừng nào nước nhà độc lập chúng con lại đưa má về. Việt khiêng trước. Chị Chiến khiêng bịch bịch phía sau. Nghe tiếng chân chị, Việt thấy thương chị lạ. Lần đầu tiên Việt thấy lòng mình rõ như thế. Còn mối thù thằng Mĩ thì có thể rờ thấy được, vì nó đang đè nặng ở trên vai. Hai chị em khiêng má băng tắt qua dãy đất cày trước cửa, men theo chân vườn thoảng mùi hoa cam, con đường hồi trước mà vẫn đi để lội hết đồng này sang bưng khác.

Chỗ hay nhất của đoạn văn trên có lẽ là cái không khí thiêng liêng làm thay đổi cả cảnh vật lẫn con người. Con đường quen thuộc bỗng có thêm mùi hoa cam thoảng lại từ chân vườn. Còn đối với Việt, cái không khí thiêng liêng ấy bỗng dưng biến anh thành người lớn. Lần đầu tiên, Việt hiểu rõ lòng mình, bỗng thương chị lạ và cảm thấy rất rõ mối thù thằng Mĩ thì có thể rời thấy được, vì nó đang đè nặng ở trên vai. Đây là một chi tiết nghệ thuật cô đọng, dồn nén, chất chứa rất nhiều ý nghĩa, vừa là hành động cụ thể, vừa có yếu tố tâm linh, vừa nặng trĩu căm thù, vừa chan chứa yêu thương... Nếu để ý, người đọc sẽ thấy tác giả còn tô đậm sức vóc của hai chị em. Chiến thì hai bắp tay tròn vô sạm đỏ màu chảy nắng... dang cả thân người to và chắc nịch của mình... nhấc bổng một đầu bàn thờ má lên. Việt cũng ghé vào để khiêng. Nghĩa là thế hệ sau đã cứng cáp, trưởng thành. Những đứa con trong gia đình đã đủ sức cầm súng đánh giặc như thế hệ của cha mẹ mình.

Câu chuyện trong đoạn trích được trần thuật chủ yếu từ điểm nhìn của nhân vật chính, dựa theo dòng hồi tưởng đan xen với thực tại, vì thế mà đậm đà chất trữ tình và vô cùng sống động. Phẩm chất, tính cách nhân vật được khắc hoạ rõ nét. Trong kí ức nhân vật hiện lên rõ ràng từng kỉ niệm của quá khứ chưa xa. Đó là những ngày Việt được sống trong tình yêu thương của đồng đội, của những người thân yêu trong gia đình. Quá khứ này tạo điều kiện cho nhà văn có thể đi sâu vào thế giới nội tâm phong phú của nhân vật. Kết cấu của truyện không phụ thuộc vào trật tự thời gian. Từ những chi tiết ngẫu nhiên của hiện thực chiến trường, tác giả đã gợi ra những dòng hồi tưởng về quá khứ từ chuyện này sang chuyện khác hết sức tự nhiên. Dưới ngòi bút của nhà văn Nguyễn Thi, nhân vật nào cũng sống động và có cá tính rõ nét. Nhờ ngôn ngữ đậm chất Nam Bộ mà tác phẩm chân thực và sinh động.

Truyện ngắn Những đứa con trong gia đình vừa giàu tính hiện thực vừa giàu tính trữ tình. Những suy nghĩ và cảm xúc của nhân vật Việt được tác giả thể hiện bằng giọng kể tự nhiên, mộc mạc rất đúng với tâm trạng của một chàng trai mới lớn, xa gia đình đi chiến đấu chưa được bao lâu. Điều đó phần nào phản ánh phẩm chất tốt đẹp của người chiến sĩ Giải phóng quân trong cảnh ngộ nguy hiểm và chết chóc của chiến trường. Sự đau đớn do các vết thương trên thân thể gây ra không làm cho Việt khủng hoảng tinh thần mà ngược lại, anh vẫn bình tĩnh sống với kí ức tuổi thơ gắn liền bao kỉ niệm vui buồn và tìm thấy ở đó nguồn sức mạnh lạ thường. Nhà văn Nguyễn Thị miêu tả phẩm chất tốt đẹp của người chiến sĩ không phải qua chiến công mà là qua nghị lực phi thường và đời sống tình cảm phong phú của họ. Chủ nghĩa yêu nước và anh hùng cách mạng thời đánh Mĩ còn được tác giả khai thác ở đời sống tinh thần giản dị mà cao đẹp của thế hệ trẻ miền Nam. Hai chị em Chiến, Việt là những đứa con ngoan ngoãn, hiếu thảo và trong chiến đấu họ lại là những chiến sĩ vô cùng kiên cường, dũng cảm.

Thông qua truyện, Nguyễn Thị cũng kín đáo đề cập tới một vấn đề có tính chất xã hội: Gia đình là yếu tố quan trọng ảnh hưởng rất lớn tới quả trình hình thành nhân cách. Những người con được giáo dục tốt trong gia đình sẽ trở thành những thành viên tích cực và hữu ích cho xã hội. Ở từng nhân vật đều có sự gắn bó sâu nặng giữa tình cảm gia đình và tình cảm yêu nước, yêu cách mạng, giữa truyền thống gia đình với truyền thống dân tộc, thà hi sinh tất cả quyết giành độc lập tự do. Điều đó đã tạo nên sức mạnh to lớn của con dân tộc Việt Nam trong sự nghiệp chống Mỹ xâm lược, giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc.