ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN
1. Bài thơ được chia làm ba đoạn. Mỗi đoạn đều mở đầu bằng hai câu: “Em cu Tai... đừng rời lưng mẹ” và kết thúc bằng lời ru trực tiếp của người mẹ: “Ngủ ngoan a-kay ơi...” (bốn câu). Ở từng lời ru này, nhịp thơ lại được ngắt đều đặn ở giữa dòng. Cách lặp đi lặp lại, cách ngắt nhịp như thế đã tạo nên âm điệu dìu dặt, vấn vương của lời ru. Giọng điệu trữ tình đã thể hiện một cách đặc sắc tình cảm thiết tha, trìu mến của người mẹ.
2. Phân tích hình ảnh người mẹ Tà-ôi được miêu tả trong bài thơ:
Hình ảnh người mẹ được gắn với hoàn cảnh, công việc cụ thể qua từng đoạn thơ.
- Mẹ giã gạo góp phần nuôi bộ đội kháng chiến: Diễn tả công việc vất vả này của người mẹ, Nguyễn Khoa Điềm viết nên những câu thơ giàu sức gợi cảm:
Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng
Mồ hôi mẹ rơi má em nóng hổi
Vai mẹ gầy nhấp nhô làm gối...
- “Mẹ đang tỉa bắp trên núi Ka-lưi” nghĩa là đang làm công việc lao động sản xuất của người dân ở chiến khu. Những gian khổ của người mẹ giữa rừng núi mênh mông, heo hút được nhà thơ thể hiện một phần qua hình ảnh: “Lưng núi thì to mà lưng mẹ nhỏ”.
- “Me đang chuyển lán, mẹ đi đạp rừng”, “Mẹ địu em đi để giành trận cuối”: Mẹ cùng các anh trai, chị gái tham gia chiến đấu bảo vệ căn cứ, di chuyển lực lượng để kháng chiến lâu dài với tinh thần quyết tâm, với lòng tin vào thắng lợi.
Từ đoạn thơ, lần lượt hiện lên những công việc cùng tấm lòng của người mẹ trên chiến khu kháng chiến gian khổ. Người mẹ ấy bền bỉ, quyết tâm trong công việc lao động, kháng chiến thường ngày. Người mẹ ấy thắm thiết yếu con và cũng nặng tình thương buôn làng, quê hương, bộ đội, khát khao đất nước được độc lập tự do.
3. Hai câu thơ: “Mặt trời của bắp thì nằm trên đồi. Mặt trời của mẹ, em nằm trên lưng”. Hình ảnh mặt trời ở câu thơ sau đã được chuyển nghĩa, được tượng trưng hóa. Con là mặt trời của mẹ. Con là nguồn hạnh phúc ấm áp vừa gần gũi vừa thiêng liêng của đời mẹ. Chính con đã góp phần sưởi ấm lòng tin yêu, ý chí của mẹ trong cuộc sống. Mặt trời con cứ trẻ trung, cứ ngày một rực rỡ trên thế gian này.
4. Mối liên hệ giữa tình cảm, ước mong trong các lời ru với hoàn cảnh, công việc mẹ làm:
Mối liên hệ này thật tự nhiên và chặt chẽ. Vì đang giã gạo nuôi bộ đội nên mẹ ước: “Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần - Mai sau con lớn vung chày lún sân”. Vì đang tỉa bắp trên núi nên mẹ ước “Con mơ cho mẹ hạt bắp lên đều - Mai sau con lớn phát mười Ka-lưi”. Vì đang “địu con đi để giành trận cuối” nên mẹ ước “Con mơ cho mẹ được thấy Bác Hồ - Mai sau con lớn là người tự do”. (Lúc ấy, mơ được thấy Bác Hồ nghĩa là mơ nước nhà thống nhất, Bắc-Nam sum họp). Cần chú ý là Nguyễn Khoa Điềm không để người mẹ trực tiếp nói mẹ mơ, mẹ ước điều này, điều kia. Với cụm từ “Con mơ cho mẹ...” người mẹ đã gửi trọn niềm mong mỏi vào giấc mơ của đứa con. Mẹ mong con mình ngủ ngoan và có những giấc mơ đẹp. Cùng với cụm từ này, giọng điệu của lời ru càng thêm thiết tha, tin tưởng. Câu cuối của các khúc ru vừa là nỗi ước mong, vừa là niềm tin tưởng, tự hào của người mẹ.
5. Ở đoạn 1, đoạn 2, tình thương con của người mẹ gắn với tình thương bộ đội, tình thương buôn làng, quê hương gian khổ. Bởi vậy, mẹ ước mong có nhiều hạt gạo trắng ngần, hạt bắp lên đều, ước mong con mau chóng lớn khôn để trở thành chàng trai cường tráng, mạnh mẽ trong lao động sản xuất. Ở đoạn 3, tình thương con của người mẹ lại gắn với tình yêu đất nước đang anh dũng kháng chiến. Bởi vậy, mẹ mong ước con trở thành người lính chiến đấu vì nền độc lập tự do thiêng liêng, mong ước con được làm người dân của một đất nước hòa bình. Như thế, qua ba khúc ru, tình cảm, khát vọng của người mẹ ngày càng lớn rộng, ngày càng hòa cùng công cuộc kháng chiến gian khổ, anh hùng của quê hương, đất nước.
Từ hình ảnh, tấm lòng người mẹ Tà-ôi, Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện tình yêu quê hương, đất nước thiết tha, ý chí chiến đấu cho độc lập tự do và khát vọng thống nhất nước nhà của nhân dân ta trong thời kì kháng chiến chống đế quốc Mĩ.