ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN
1. Tóm tắt đoạn trích:
Là một chàng dế thanh niên cường tráng, Dế Mèn rất tự hào với kiểu cách con nhà võ của mình. Anh ta cà khịa với tất cả mọi người hàng xóm.
Dế Mèn rất khinh miệt một người bạn ở gần hang, gọi anh ta là Dế Choắt bởi quá ốm yếu. Dế Mèn đã trêu chọc chị Cốc rồi lủi vào hang sâu. Chị Cốc tưởng Dế Choắt nên đã mổ anh ta trọng thương. Trước lúc chết, Choắt khuyên Mèn nên chừa thói hung hăng và làm gì cũng phải biết suy nghĩ. Đó là bài học đường đời đầu tiên của chú.
a) Truyện được kể ở ngôi thứ nhất, bằng lời của chính nhân vật Dế Mèn
b) Văn bản có thể chia làm 2 đoạn:
b1) Từ đầu: “Bởi tôi ăn uống điều độ” cho đến “không thể làm lại được”: Dế Mèn tự giới thiệu và miêu tả về mình.
b2) Phần còn lại: Dế Mèn kể việc ngỗ nghịch trêu chọc chị Cốc gây nên cái chết thảm thương cho Dế Choắt khiến chú ta ân hận suốt cuộc đời.
2. a) Những chi tiết về ngoại hình và hành động của Dế Mèn.
- Vẻ bề ngoài ưa nhìn bởi đó là chàng thanh niên cường tráng, đôi càng mẫm bóng, những cái vuốt cứng, đôi cánh dài chấm đuôi, cả thân người một màu nâu bóng mỡ soi gương được. Vẻ dữ tợn hùng dũng: cái đầu to và nổi từng tảng rất bướng, hai sợi râu dài, hai cái răng to khỏe nhai ngoàm ngoạp.
- Điệu bộ cử chỉ: ra dáng con nhà võ, thích phô trương sức mạnh, co cẳng đạp phành phạch để thử sự lợi hại của những chiếc vuốt, chốc chốc lại trịnh trọng và khoan thai đưa cả hai chân lên vuốt râu.
- Tính nết hung hăng, hống hách:
Cậy sức bắt nạt kẻ yếu, dám cà khịa với mọi người trong xóm, quát mấy chị Cào Cào, ngứa chân đá anh Gọng Vó.
* Hai đoạn văn có trình tự và miêu tả hình dáng, hành động của Dế Mèn:
- Đoạn đầu nghiêng về việc làm nổi rõ: Dế Mèn là chàng thanh niên cường tráng.
- Đoạn sau nghiêng về hành động con nhà võ rất hống hách của Dế Mèn với bà con trong xóm.
b) Những tính từ miêu tả hình dáng và tính cách của Dế Mèn trong đoạn trích:
Văn bản → Có thể thay → Nhận xét:
(1) Đôi càng tôi mẫm bóng → rất to → Không nói được sự đầy đủ, mập mạp của một vật hình thân cây.
(2) Đôi cánh (...) ngắn hủn hoẳn → ngắn ngủn → Không nói được cái ngắn nhìn vào rất khó coi.
(3) Người tôi (...) màu nâu bóng mỡ → đậm → Không nói được màu nâu sáng nhìn rất ưa mắt.
(4) Cái răng đen nhánh → đen thui → Đây là cái đen đẹp mắt, nó rất bóng khi gặp ánh sáng.
(5) Sợi râu (...) rất đỗi hùng dũng → ngang tàng → “Hùng dũng” nói được cả cái mạnh mẽ, can đảm và ngang tàng.
(6) Có lẽ họ nể hơn là sợ. → bực hơn là sợ →Từ “nể” cho thấy Dế Mèn hiểu sai thái độ người khác với mình.
Các em có thể tìm thêm một số tính từ khác rồi thay thế đối chiếu. Nhưng nhận xét chung là nhà văn Tô Hoài đã có những quan sát rất tinh tế và tỉ mỉ nên đã dùng những tính từ miêu tả hình dáng và tính cách Dế Mèn sát hợp, độc đáo cho ta thấy hai phương diện: Dế Mèn rất đẹp, rất cường tráng và Dế Mèn nông nổi, ưa giương oai diễu võ.
c) Dế Mèn là “một đô vật có thể hình đang biểu diễn các động tác gân bắp của mình trước khán giả với một vẻ kiêu hãnh ngầm rất đáng tự hào” (Chu Huy). Vì tự hào về mình nên Dế Mèn trở nên kẻ tự kiêu, hung hăng, hống hách, coi cá nhân mình trên cả cộng đồng.
3. Thái độ của Dế Mèn và Dế Choắt bộc lộ rõ tính cách của Dế Mèn.
- Nhìn Dế Choắt bằng con mắt khinh thường giễu cợt.
+ Đặt tên cho người bạn đồng lúa là Choắt.
+ Miêu tả Choắt rất xấu xí (người dài lêu nghêu, cánh ngắn ngủn, càng bè bè, mặt mũi ngẩn ngẩn ngơ ngơ).
- Nói năng với Choắt bằng giọng kẻ cả, trịch thượng.
+ Gọi “Chú mày” dù cùng tuổi.
+ Lên mặt dạy đời: “Chú mày có lớn mà chẳng có khôn”
- Cư xử ích kỉ lỗ mãng:
+ Choắt muốn thông ngách với Mèn thì Mèn mắng nhiếc.
+ Không hề cảm thông với sự ốm yếu của Choắt.
+ Bỏ ra về không chút bận lòng.
4. Diễn biến tâm lí và thái độ của Dế Mèn với chị Cốc dẫn đến cái chết của Dế Choắt.
- Mèn là kẻ nghịch ranh. Lúc đầu thì huênh hoang: “Sợ gì? Mày bảo tao còn sợ ai hơn tao nữa? Giương mắt ra xem tao trêu con mụ Cốc đây này!”.
- Hát, trêu chị Cốc xong, Dế Mèn chui tọt vào hang nằm khểnh đắc ý và yên tâm về sự an toàn của mình.
- Khi Dế Choắt bị mổ đau quá kêu vang lên thì Dế Mèn sợ hãi nằm im thin thít. Thì ra Dế Mèn cũng chẳng anh hùng gì.
- Khi chị Cốc bay đi rồi, Mèn mới “mon men bò lên”. Thấy Choắt nằm thoi thóp, Mèn mới thấy hối hận và nhận ra cái tội ngông cuồng dại dột của mình gây nên cái chết oan cho Choắt. Lời nói của Dế Choắt chính là bài học đường đời đầu tiên cho Dế Mèn: “Ở đời mà có thói hung hăng bậy bạ, có óc mà không biết nghĩ, sớm muộn rồi cũng mang vạ vào mình đấy!”.
5. Hình ảnh những con vật được miêu tả trong truyện rất giống với chúng trong cuộc sống. Đặc biệt, việc miêu tả chú Dế Mèn có đôi càng; cái vuốt chân, ở khoeo; tiếng đạp phanh phách vào các ngọn cỏ; đôi cánh; cái đầu nổi từng tảng, rất bướng; cái răng đen nhánh; sợi râu... là hết sức chính xác và sinh động.
Tuy nhiên viết về Dế Mèn và thế giới loài vật cũng là viết về thế giới con người. Cho nên Tô Hoài đã nhân hóa con vật, gán cho chúng những đặc điểm của con người. Thí dụ: Dế Mèn trịnh trọng và khoan thai đưa chân vuốt râu; Dế Mèn tưởng mình là tay ghê gớm đứng đầu thiên hạ
Mèn hối hận với lỗi của mình gây nên cái chết cho Choắt...
Những câu chuyện như Ếch ngồi đáy giếng; Đeo nhạc cho Mèo; Con hổ có nghĩa... đều dùng lối nhân hóa để viết về loài vật.
LUYỆN TẬP
Tôi đem xác Dế Choắt đến chôn vào một vùng cỏ bùm tum. Tôi đắp thành một nấm mộ to. Tôi đứng lặng giờ lâu nghĩ về người bạn hàng xóm xấu số bị chết trong cái hang nóng choèn. Phải chi cái hôm nọ đến chơi và dạy cho Dế Choắt phải làm hang thế này thế nọ, mình chỉ cần cho Choắt đào một đoạn hầm sang nhà mình là đủ cho cậu ta thoát hiểm. Phải chi mình không chọc giận chị Cốc to lớn lênh khênh. Chao ôi, cứ nghĩ tới cái mỏ khổng lồ của chị Cốc bổ xuống những cú như trời giáng! Dế Choắt chắc là kiệt sức nhảy né tránh để rồi tuyệt vọng nhận cái mổ oan nghiệt...
Tôi đã không cầm nổi nước mắt khi đắp những viên đất cuối cùng cho người dưới mộ lúc ánh hoàng hôn rưới máu xuống những ngọn cỏ so le vàng. Tôi òa lên nức nở: Dế Choắt ơi! cậu sống khôn thác thiêng, cậu đừng trách móc gì mình nữa. Kể từ nay mình sẽ sống tất cả vì mọi người. Mình sẽ đi khắp bốn phương trời để kết nghĩa huynh đệ với tất cả mong làm điều Thiện diệt trừ cái Ác... Mình sẽ hi sinh cá nhân để chuộc cái lỗi hôm nay...
Tôi thất thểu bò vào nhà mình. Tất cả tối om, trống trải. Ngày mai tôi quyết ra đi thực hiện lời hứa với người đã khuất.