I- MỤC ĐÍCH, YÊU CẦU TÓM TẮT VĂN BẢN THUYẾT MINH
HS liên hệ với bài đã học, rồi đặt thêm câu hỏi để trả lời, chẳng hạn:
- Hãy nhắc lại mục đích và yêu cầu tóm tắt văn bản tự sự.
- So sánh sự giống nhau và khác nhau về mục đích, yêu cầu giữa tóm tắt văn bản tự sự và tóm tắt văn bản thuyết minh.
Nhìn đại thể, hai kiểu tóm tắt này không khác nhau nhiều, nhưng đi vào chi tiết, ta thấy mục đích tóm tắt văn bản thuyết minh hẹp hơn so với việc tóm tắt tác phẩm tự sự. Tuy hẹp, nhưng tính hữu ích của nó vẫn không thua kém việc tóm tắt tác phẩm tự sự.
II- CÁCH TÓM TẮT MỘT VĂN BẢN THUYẾT MINH
1. Đọc phần Ghi nhớ của bài Nguyễn Trãi rồi trả lời các câu hỏi.
a) Đây đúng là đoạn văn tóm tắt một văn bản thuyết minh vì tác giả đã lược đi nhiều nội dung, chi tiết để ghi lại nội dung cơ bản của văn bản gốc, đúng như yêu cầu một bài tóm tắt văn bản thuyết minh.
b) Đối chiếu với văn bản gốc (thuyết minh về cuộc đời và sự nghiệp văn chương của Nguyễn Trãi), ta nhận thấy:
- Bản tóm tắt đã lược đi một số nội dung:
+ Về tiểu sử của Nguyễn Trãi, lược đi phần năm sinh, năm mất, quê quán và quá trình tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, những năm xây dựng chính quyền nhà Lê và cái chết oan khiên của Nguyễn Trãi.
+ Về sự nghiệp của Nguyễn Trãi, lược đi số liệu, tên các tác phẩm, những chi tiết về nội dung, nghệ thuật trong thơ văn Nguyễn Trãi.
- Bản tóm tắt đã khái quát về cuộc đời, về nhân cách, về công lao của Nguyễn Trãi đối với văn hóa, văn học dân tộc.
Cách làm ấy dựa trên yêu cầu tóm tắt một văn bản thuyết minh là: ngắn gọn, rành mạch, sát với nội dung cơ bản của văn bản gốc.
c) Qua bản tóm tắt, ta học tập được cách lựa chọn nội dung cơ bản, cách tóm lược các nội dung phụ và cách bảo đảm mục đích, yêu cầu tóm tắt một văn bản thuyết minh.
2. Đọc văn bản Nhà sàn và thực hiện các bước tóm tắt văn bản.
a) Xác định:
- Văn bản Nhà sàn thuyết minh về một ngôi nhà sàn - một công trình xây dựng gần gũi, thân thương của bộ phận khá lớn người dân miền núi nước ta và một số dân tộc khác ở Đông Nam Á.
- Đại ý: Bài văn thuyết minh về kiến trúc, nguồn gốc và những tiện ích của ngôi nhà sàn.
b) Về bố cục của văn bản: Có thể chia như sau:
- Mở bài (từ đầu đến văn hóa cộng đồng): Định nghĩa và nêu mục đích sử dụng của nhà sàn.
- Thân bài (từ Toàn bộ đến là nhà sàn): Thuyết minh về cấu tạo, nguồn gốc và công dụng của nhà sàn.
- Kết bài (đoạn còn lại): Đánh giá, ngợi ca vẻ đẹp, sự hấp dẫn của nhà sàn ở Việt Nam xưa và nay.
c) Có thể tóm tắt văn bản Nhà sàn bằng đoạn văn sau:
Nhà sàn là công trình kiến trúc có mái che dùng để ở và một số mục đích khác. Toàn bộ nhà sàn được cấu tạo bằng tre, giang, nứa, gỗ; gồm nhiều cột chống, mặt sàn, gầm sàn, các khoang nhà để ở hoặc rửa ráy. Hai đầu nhà có hai cầu thang. Nhà sàn xuất hiện từ thời Đá mới, tồn tại phổ biến ở miền núi Việt Nam và Đông Nam Á. Nhà sàn có nhiều tiện ích: vừa phù hợp với nơi cư trú miền núi, đầm lầy, vừa tận dụng nguyên liệu tại chỗ, giữ được vệ sinh và bảo đảm an toàn cho người ở. Nhà sàn ở một số vùng miền núi nước ta đạt tới trình độ kĩ thuật và thẩm mỹ cao, đã và đang hấp dẫn khách du lịch.
3. Để tóm tắt văn bản thuyết minh, ta có thể thực hiện 4 bước:
- Xác định mục đích, yêu cầu.
- Đọc văn bản gốc để tìm dữ liệu, có thể gạch dưới những ý quan trọng, lướt qua những tư liệu, số liệu không quan trọng.
- Diễn đạt các nội dung tóm tắt thành câu, đoạn và bài đáp ứng yêu cầu của văn bản.
- Kiểm tra lại.
LUYỆN TẬP
1. a) Đối tượng thuyết minh của văn bản Tiểu dẫn bài Thơ hai-kư của Ba-sô là tiểu sử, sự nghiệp nhà thơ Ma-su-ô Ba-sô và những đặc điểm của thể thơ hai-kư.
b) Bố cục của văn bản:
- Đoạn 1 (từ đầu đến M.Si-ki (1867-1902),...): Tóm tắt tiểu sử và giới thiệu những tác phẩm của Ma-su-ô Ba-sô.
- Đoạn 2 (còn lại): Thuyết minh về đặc điểm nội dung và nghệ thuật của thơ hai-kư.
c) Viết đoạn văn tóm tắt phần thuyết minh về thơ hai-kư
2. a) Văn bản Đền Ngọc Sơn và hồn thơ Hà Nội thuyết minh về một thắng cảnh. Nét khác các văn bản trước là ở đối tượng (thắng cảnh) và ở nội dung (vừa tập trung vào những đặc điểm kiến trúc, vừa ca ngợi vẻ đẹp nên thơ của đền Ngọc Sơn, đồng thời bày tỏ tình yêu, niềm tự hào đối với một di sản văn hóa đặc sắc của dân tộc).
b) Có thể chia văn bản làm 3 đoạn:
- Mở đầu (từ đầu đến bài thơ trữ tình... ): Giới thiệu vị trí và đặc điểm bao trùm của kiến trúc đền Ngọc Sơn.
- Thân bài (tiếp theo đến cái đẹp và cái thiện...): Thuyết minh cụ thể quá trình xây dựng, tôn tạo và quy mô kiến trúc đền Ngọc Sơn-một danh thắng vừa mang dấu ấn tâm linh, vừa thể hiện tình yêu cái đẹp và cái thiện của người Hà Nội.
- Kết bài (đoạn còn lại): Nhấn mạnh vẻ đẹp nên họa, nên thơ khơi nguồn cảm hứng không vơi cạn của đền Ngọc Sơn.
c) Có thể viết đoạn tóm tắt như sau:
Đến thăm đền Ngọc Sơn, hình tượng kiến trúc đầu tiên gây ấn tượng là Tháp Bút, Đài Nghiên. Tháp Bút dựng trên núi Ngọc Bội, đỉnh tháp có ngọn bút trỏ lên trời xanh, trên mình tháp là ba chữ “tả thanh thiên” (viết lên trời xanh) đầy kiêu hãnh. Cạnh Tháp Bút là cổng Đài Nghiên. Gọi là “Đài Nghiên” bởi cổng này là hình tượng “cái đài” đỡ “nghiên mực” hình trái đào tạc bằng đá, đặt trên đầu ba chú ếch với thâm ý sâu xa “ao nghiên, ruộng chữ". Phía sau Đài Nghiên là cầu Thê Húc nối sang Đảo Ngọc – nơi tọa lạc ngôi đền thiêng giữa rì rào sóng nước.