4. BẾN QUÊ
4.1. Những điều cần lưu ý về tác giả và tác phẩm
4.1.1. Tác giả
- Nguyễn Minh Châu (1930 – 1989) quê Nghệ An. Ông là cây bút xuất sắc của văn học hiện đại Việt Nam.
- Sau 1975 ông có nhiều tìm tòi, đổi mới về tư tưởng nghệ thuật.
- Ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
- Các tác phẩm chính: Cửa sông (tiểu thuyết, 1967); Những vùng trời khác nhau (Tập truyện ngắn, 1970); Dấu chân người lính (tiểu thuyết, 1972); Những người đi từ trong rừng ra (tiểu thuyết, 1982); Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành ( Tập truyện ngắn, 1983)...
4.1.2. Tác phẩm
a. Xuất xứ
Truyện ngắn “Bến quê” được in trong tập truyện cùng tên của Nguyễn Minh Châu, xuất bản 1985.
b. Chủ đề
Truyện thức tỉnh ta đừng sa vào những điều vòng vèo, chùng chình để hướng tới những giá trị đích thực vốn giản dị, gần gũi và bền vững của cuộc sống.
c. Phương thức trần thuật
Trần thuật ở ngôi thứ ba theo cái nhìn và tâm trạng của nhân vật Nhĩ (nhân vật chính).
d. Những hình ảnh, chi tiết mang ý nghĩa biểu tượng
- Bãi bồi, bến sông → biểu tượng cho sự gần gũi bình dị của quê hướng
- Những bông hoa bằng lăng: khi mới nở, màu nhạt, đậm sắc khi sắp hết mùa, một màu tím thẫm như bóng tối → biểu tượng cho quy luật nở rồi tàn của tự nhiên
- Những tảng đất lở → biểu tượng cho cuộc sống của Nhĩ sắp lụi tàn
- Đám cờ thế : những trò vô bổ,những cám dỗ ta dễ dàng sa vào
- Nhĩ bám tay vào cửa sổ khoát khoát tay, mặt đỏ → biểu tượng cho chút sức lực cuối cùng, Nhĩ cố bám víu nhưng vô vọng, hụt hẫng sự thúc giục mọi người sớm thoát ra khỏi những điều vòng vèo chùng chình để hướng tới giá trị gần gũi, đích thực của cuộc sống.
- Hình ảnh con đò ngang chỉ có một chuyến duy nhất trong ngày: trong cuộc sống có những cơ hội chỉ đến với ta một lần, nếu không kịp nắm bắt thì sẽ thành lỡ dở.
e. Nhan đề “Bến quê”
Tác giả đặt tên truyện ngắn là “Bến quê” có ý nghĩa rất sâu sắc.
- “Bến” là bến đậu, bến đỗ, “quê” là quê hương, “Bến quê” là những suy nghĩ, trải nghiệm sâu sắc của nhà văn về con người và cuộc đời , thức tỉnh ở mọi người sự trân trọng những vẻ đẹp và giá trị gần gũi bình dị của gia đình và quê hương.
- "Bến quê" đọng lại trong lòng người đọc là lời khuyên: hãy cố gắng vượt qua những sự chùng chình, vòng vèo mà trên đường đời người ta khó tránh khỏi, để đến được bến quê - bến bờ hạnh phúc
f. Ngôi kể
- Truyện được trần thuật ở ngôi thứ ba nhưng được diễn ra theo cái nhìn và tâm trạng của Nhĩ.
- Tác dụng: Tâm trạng và suy nghĩ của nhân vật được đặt trong hoàn cảnh đặc biệt: Nhĩ sắp từ giã cuộc đời. Việc lựa chọn cách trần thuật như thế giúp cho những suy ngẫm và triết lý của tác phẩm thêm sâu sắc.
Tóm tắt tác phẩm
* Sự việc chính
- Ngoài cửa sổ, hoa bằng lăng đậm sắc, Nhĩ ngồi cho vợ bón thức ăn. Đã sắp lập thu, những cây bằng lăng, vòm trời, bãi bồi bên kia sông hiện ra với vẻ đẹp kì lạ, nơi mà Nhĩ chưa đến bao giờ trong khi anh đã đi rất nhiều nơi trên thế giới.
- Tuấn lau miệng cho bố, Nhĩ hỏi Liên về tiếng động đêm qua, Liên động viên chồng. Lần đầu tiên Nhĩ thấy vợ mặc áo vá.
- Nhĩ giục Liên đi chợ, Nhĩ gọi Tuấn vào, ngắm con, dặn con sang bên kia sông. Tuấn miễn cưỡng nghe lời bố. Anh cố dịch ra đầu phản nhưng không được nên phải nhờ bọn trẻ.
- Anh thấy cánh buồm, con đò, dòng sông nhưng không thấy Tuấn vì Tuấn đang vào đám chơi phá cờ thế bên đường. Anh buồn bã, nghĩ về cái vòng vèo chùng chình của cuộc đời, nghĩ về vợ lúc mới cưới.
- Cụ giáo Khuyến thấy anh khác thường, lúc ấy chuyến đò duy nhất trong ngày vừa cập bến.
* Đoạn văn tóm tắt
Nhĩ đã từng đi khắp nơi trên trái đất. Nhưng về cuối đời lại bị cột chặt vào giường bệnh bởi một căn bệnh hiểm nghèo đến nỗi không thể dịch chuyển lấy vài mươi phân trên cửa sổ. Nhìn sang bãi bồi bên kia sông Hồng. Chính vào thời điểm ấy Nhĩ đã phát hiện ra vùng đất bên kia sông nơi bến quê quen thuộc một vẻ đẹp bình dị mà hết sức quyến rũ. Cũng chính lúc nằm liệt giường Nhĩ mới cảm nhận được hết nỗi vất vả, tình yêu thương, đức hy sinh thầm lặng của vợ mình. Nhĩ khát khao được một lần đặt chân lên bãi bờ bên kia sông, các miền đất thật gần gũi nhưng lại xa vời vô cùng. Không thể thực hiện được cái điều mình khao khát, Nhĩ đã nhờ đứa con trai thay mình sang đặt chân lên bến bờ bên kia sông nhưng đứa con không hiểu ước muốn của cha, nó miễn cưỡng đi và bị hút vào trò chơi hấp dẫn trên đường đi để rồi có thể bị lỡ chuyến đò ngang duy nhất trong ngày. Từ đó Nhĩ đã chiêm nghiệm được cái quy luật đầy nghịch lý của cuộc sống.
4.2. Bài luyện tập
4.2.1. Bài tập 1
Truyện ngắn "Bến quê" của Nguyễn Minh Châu được kết dệt nên bởi các sự kiện nào? Em có suy nghĩ gì về con người và cuộc đời?
Gợi ý
* Kết dệt các sự kiện:
- “Bến quê” kể về Nhĩ, một con người từng trải đã đi rất nhiều nơi "đã từng in gót chân trên khắp mọi chân trời xa lạ". Nhưng cuối đời lại bị căn bệnh hiểm nghèo nằm liệt trên giường.
- Nhĩ nhìn ra cửa sổ ngắm hàng cây bằng lăng, con sông Hồng trong nắng sớm và bãi bồi bên kia sông.
- Nhĩ trò chuyện với vợ, bày tỏ lòng biết ơn.
- Nhĩ sai con trai đi sang bãi bồi bên kia sông Hồng thay mình, nhưng con trai anh lại sa vào một đám người chơi phá cờ thế trên hè phố.
- Lũ trẻ con hàng xóm sang giúp Nhĩ trở người dịch ra cạnh cửa sổ.
- Nhĩ lại nghĩ đến vợ, thấy được vẻ đẹp tâm hồn của vợ.
- Ông giáo Khuyến sang thăm, hoảng hốt trước vẻ mặt bất thường của Nhĩ và Nhĩ cố nhô người ra ngoài "Giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát".
* Suy nghĩ về con người và cuộc đời:
- Cuộc sống và số phận con người chứa đầy những điều bất thường, nghịch lý, ngẫu nhiên, vượt ra ngoài những dự định và ước muốn, cả những hiểu biết và toan tính khôn ngoan.
- Thời trai trẻ con người chưa đủ từng trải, chưa đủ kinh nghiệm để nhận ra vẻ đẹp bình dị của cuộc sống.
- Những người trẻ tuổi nên ý thức về những giá trị của cuộc đời: Tránh được những điều vòng vèo hoặc chùng chình, những sự lãng quên để khỏi tiếc nuối, ân hận.
4.2.2. Bài tập 2
Hãy nêu cảm nhận của em về vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên trong truyện ngắn “Bến quê” của nhà văn Nguyễn Minh Châu.
Gợi ý
- Giới thiệu về hoàn cảnh của Nhĩ: Quãng đời vừa qua, Nhĩ "đã từng đi tới không sót một xó xỉnh nào trên trái đất". Vậy mà đến cuối đời, ông lại bị cột chặt vào giường bệnh vì căn bệnh quái ác.
- Nằm trên giường bệnh Nhĩ đã nhận ra được vẻ đẹp của thiên nhiên nơi bến quê.
+ Vẻ đẹp của hàng cây bằng lăng với những bông hoa cuối mùa đậm sắc hơn.
+ Con sông Hồng một màu đỏ nhạt, mặt sông rộng hơn ở tiết trời đầu thu.
+ Vòm trời thu như cao, xanh hơn.
+ Tia nắng sớm di chuyển từ mặt nước...
+ Đặc biệt là vẻ đẹp trù phú, tràn đầy sức sống của bãi bồi ở bên kia sông Hồng "một thứ màu vàng thau xen với màu xanh non".
- Mỗi cảnh vật thiên nhiên đều mang một nét riêng rất gần gũi, rất đỗi quen thuộc. Vẻ đẹp ấy còn thấm đẫm cảm xúc của người từng trải đã nhận thấy hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp của bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia.
→ Nhĩ nhận ra vẻ đẹp bình dị, thân thương của quê hương - bức tranh thiên nhiên mang đậm hồn quê.
4.2.3. Bài tập 3
Suy nghĩ của em về những nghịch lý và chiêm nghiệm về cuộc đời Nhĩ trong truyện ngắn “Bến quê”
Gợi ý
- Hoàn cảnh của Nhĩ.
- Nhĩ nhận ra những nghịch lý của đời người
+ Nghịch lý thứ nhất: Nhĩ đã từng trải, ông "đã từng ... trái đất". Ấy thế mà cuối đời, ông bị cột chặt vào giường bệnh vì căn bệnh quái ác, đến nỗi trở người cũng không tự mình làm được, phải nhờ trẻ con hàng xóm: "Nhĩ nhận thấy hoàn cảnh của mình thật buồn cười, y như một chú bé mới đẻ ... Khoảng cách ước chừng năm chục phân".
+ Nghịch lý thứ hai: Đi nhiều nơi ... vậy mà ngay cái bãi bồi bên kia sông ngay phía trước cửa sổ nhà mình thì ông lại chưa bao giờ đặt chân đến và sẽ không bao giờ đặt chân đến được nữa.
+ Nghịch lý thứ ba: Nhĩ nhờ con trai thực hiện giúp mình cái khao khát cuối đời của ông. Nhưng đứa con cũng giống ông, lại sa vào một đám người chơi phá cờ thế trên hè phố.
+ Nghịch lý thứ tư: Ông sống với vợ gần cả cuộc đời, vậy mà đến những ngày cuối đời, ông mới thấu hiểu được tấm lòng và sự hi sinh cao cả của vợ, mới thấu hiểu hết vẻ đẹp tâm hồn của vợ.
- Từ những nghịch lý của cuộc đời, Nhĩ đã chiêm nghiệm được qui luật của đời người. Phải chăng gia đình và làng xóm là "bến quê" neo đậu của cuộc đời mỗi con người? Ta phải biết trân trọng đối với vẻ đẹp bình dị, gần gũi của cuộc sống, quê hương xứ sở.
4.2.4. Bài tập 4
Truyện ngắn “Bến quê” của Nguyễn Minh Châu đã gợi cho em suy nghĩ gì về con người và cuộc đời.
Gợi ý
- Qua những tình huống đầy nghịch lý xảy ra đối với nhân vật Nhĩ, ta hiểu cuộc sống và số phận con người có những điều ngẫu nhiên vượt ra khỏi những dự tính và ước muốn của con người. Có những điều giản dị song không dễ nhận ra.
- Cuộc sống thật đẹp, cái đẹp bình dị gần gũi và tình yêu của con người với quê hương, cuộc sống thật bền chặt.
- Từ đó câu chuyện thức tỉnh ta đừng sa vào những điều vòng vèo, chùng chình để hướng đến những giá trị đích thực vốn giản dị, gần gũi và bền vững của cuộc sống.
→ Nhĩ là kiểu nhân vật tư tưởng. Nhà văn đã gửi gắm vào nhân vật những điều quan sát, suy ngẫm, triết lý về cuộc đời con người. Qua nhân vật Nhĩ tác giả muốn nói với chúng ta: mỗi người hãy sớm nhận ra và biết trân trọng, nâng niu những vẻ đẹp của quê hương xứ sở và tình cảm gia đình. Chỉ có thoát ra khỏi những điều chùng chình mỗi người mới có thể hướng tới những vẻ đẹp đích thực của cuộc sống.