Các nước đế quốc Anh, Pháp, Đức, Mỹ và sự bành trướng thuộc địa

Bài 35. CÁC NƯỚC ĐẾ QUỐC ANH, PHÁP, ĐỨC, MỸ VÀ SỰ BÀNH TRƯỚNG THUỘC ĐỊA

I. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP CÓ SẴN TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Câu hỏi: Trình bày tình hình kinh tế Anh vào cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.

* Hướng dẫn trả lời:

Từ cuối thập niên 70, Anh mất dần địa vị độc quyền công nghiệp, do vậy, mất luôn cả vai trò lũng đoạn thị trường thế giới. Mĩ và Đức là những nước tư bản phát triển sau nhưng lại vượt Anh. Tính riêng về sản lượng thép:

Tuy vai trò bá chủ thế giới về công nghiệp bị giảm sút, Anh vẫn chiếm ưu thế về tài chính, xuất khẩu tư bản, thương mại, hải quân và thuộc địa.

Trong thời kì này, nhiều Công ti độc quyền xuất hiện ở hầu hết các ngành công nghiệp: khai thác than, dệt, thuốc lá, hóa chất, luyện kim, vận tải và đặc biệt trong lĩnh vực ngân hàng.

Nền nông nghiệp Anh cũng lâm vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng. Vào cuối thế kỉ XIX, giá lúa mì nhập từ châu Âu và Mĩ rất rẻ trong khi giá lương thực sản xuất trong nước lại rất cao do chế độ thuế khóa. Vì thế, giai cấp tư sản Anh lao vào buôn bán lương thực hơn là đầu tư vào sản xuất nông nghiệp.

Câu hỏi: Hãy cho biết đặc điểm của tình hình kinh tế Pháp cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

* Hướng dẫn trả lời:

- Đến cuối thế kỉ XIX, sản xuất công nghiệp của Pháp tụt xuống hàng thứ tư, sau Đức, Mĩ, Anh và kĩ thuật lạc hậu rõ rệt so với nền công nghiệp của nhiều nước tư bản trẻ khác.

- Tuy vậy, công nghiệp Pháp cũng có những tiến bộ đáng kể. Hệ thống đường sắt lan rộng cả nước, đã đẩy nhanh sự phát triển của các ngành khai mỏ, luyện kim và thương nghiệp. Việc cơ khí hóa sản xuất được tăng cường. Từ năm 1852 - 1900, số xí nghiệp sử dụng máy móc tăng lên 9 lần, số động cơ chạy bằng hơi nước tăng lên 12 lần.

- Nông nghiệp vẫn giữ vai trò quan trọng trong kinh tế Pháp vì phần đông dân cư sống bằng nghề nông.

- Trong thời kì này, ở Pháp cũng hình thành nhiều tổ chức độc quyền, dần dần chi phối nền kinh tế đất nước.

- Do vậy, đặc điểm của chủ nghĩa đế quốc Pháp là chủ nghĩa đế quốc cho vay lãi.

Câu hỏi: Nét nổi bật của tình hình kinh tế Đức cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX.

* Hướng dẫn trả lời:

- Trong những năm 1890 - 1900, sản lượng công nghiệp Đức tăng 163% (Anh - 49%, Pháp - 65%). Do sản xuất phát triển, việc xuất khẩu các sản phẩm công nghiệp của Đức tăng rõ rệt.

- Đến năm 1900, Đức vượt Anh về sản xuất thép. Về tổng sản lượng công nghiệp, Đức dẫn đầu châu Âu và đứng thứ hai thế giới (sau Mĩ).

- Điểm nổi bật của quá trình phát triển công nghiệp Đức bấy giờ là sự tập trung sản xuất và hình thành các tổ chức độc quyền diễn ra sớm hơn nhiều nước khác ở châu Âu. Hình thức độc quyền phổ biến ở Đức là cac-ten và xanh-đi-ca.

- Nông nghiệp của Đức cũng có những tiến bộ nhưng chậm chạp hơn do việc tiến hành cách mạng tư sản không triệt để. Phần lớn ruộng đất tập trung trong tay quý tộc và địa chủ.

Câu hỏi: Vì sao kinh tế Mĩ phát triển vượt bậc?

* Hướng dẫn trả lời:

Cuối thế kỉ XIX, trong số các nước công nghiệp tiên tiến, Mĩ là nước có nền kinh tế phát triển hơn cả.

+ Nhờ điều kiện thiên nhiên thuận lợi.

+ Nước Mĩ còn có nguồn tài nguyên khoáng sản phong phú.

+ Có nguồn lao động dồi dào, tay nghề cao luôn được bổ sung bởi luồng người nhập cư, tiếp thu được nhiều thành tựu khoa học kĩ thuật mới.

+ Sự tập trung sản xuất và tư bản của Mĩ.

Bài tập: Vì sao nói chủ nghĩa đế quốc Anh là “chủ nghĩa đế quốc thực dân” và chủ nghĩa đế quốc Pháp là “chủ nghĩa đế quốc cho vay lãi”?

* Hướng dẫn trả lời:

- Chủ nghĩa đế quốc Anh:

+ Để bù đắp sự thua thiệt do mất địa vị là “công xưởng của thế giới”, giai cấp thống trị Anh đẩy mạnh tốc độ xâm lược để mở rộng hệ thống thuộc địa ở châu Á và châu Phi. Năm 1914, thuộc địa Anh rộng tới 30 triệu $km^{2}$ với 400 triệu người, chiếm $\frac{1}{4}$ lãnh thổ và $\frac{1}{4}$ dân số thế giới.

+ Đế quốc Anh tồn tại và phát triển nhờ sự bóc lột tàn nhẫn một hệ thống thuộc địa bao la và giàu có nằm rải khắp hành tinh. Vì vậy, chủ nghĩa đế quốc Anh được gọi là “chủ nghĩa đế quốc thực dân”.

- Chủ nghĩa đế quốc Pháp:

+ Công nghiệp Pháp phát triển chậm. Nhưng những công ti độc quyền cũng dần chi phối nền kinh tế của Pháp. Đặc điểm của tổ chức độc quyền ở Pháp là việc tập trung ngân hàng đạt mức cao.

+ Pháp là nước đứng thứ hai về xuất cảng tư bản (sau Anh), nhưng hình thức khác Anh ở chỗ tư bản đem cho các nước chậm tiến vay lấy lãi. Vì vậy, chủ nghĩa đế quốc Pháp được gọi là “chủ nghĩa đế quốc cho vay lãi”.

Bài tập: Em có nhận xét gì về tình hình kinh tế của Anh và Pháp cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

* Hướng dẫn trả lời:

- Kinh tế Anh:

+ Cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, kinh tế Anh phát triển chậm, Anh mất dần địa vị nước công nghiệp đứng đầu thế giới.

+ Tuy vậy, Anh vẫn đứng đầu về tài chính và xuất cảng tư bản, thương mại, hải quan và thuộc địa.

+ Anh chỉ dùng một phần nhỏ tư bản đầu tư vào công nghiệp, còn lại thì xuất cảng ra nước ngoài, chủ yếu là đến các nước thuộc địa.

- Kinh tế Pháp:

+ Những năm 80 của thế kỉ XIX, công nghiệp Pháp xuống hàng thứ tư sau Mĩ, Đức, Anh.

+ Pháp chủ yếu đem tư bản (vốn) cho các nước vay để lấy lãi.

Nhìn chung, cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, kinh tế Anh và Pháp chậm phát triển, do việc xuất cảng tư bản và xâm chiếm thuộc địa. Chính điều này làm cho nền kinh tế của Anh, Pháp phát triển không bền vững.

Câu hỏi: Trình bày những nét lớn về tình hình kinh tế, chính trị nước Đức cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX.

* Hướng dẫn trả lời:

- Kinh tế: Cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, kinh tế nước Đức phát triển nhanh:

+ Đường sắt từ 17.160 km (năm 1871) tăng 48.878 km (năm 1880); cũng trong thời gian này, sản xuất than tăng từ 37,9 triệu tấn lên 149 triệu tấn, gang từ 1,56 triệu tấn lên 8,5 triệu tấn.

+ Các tổ chức độc quyền hình thành với các “vua công nghiệp” như Krup, Tit-xen, Han-đơ-man...

- Chính trị:

+ Nhà nước Đức được xây dựng trên cơ sở liên minh giữa tư sản và quý tộc để thống trị nhân dân, chống phong trào cách mạng, chạy đua vũ trang xâm chiếm thuộc địa.

+ Chủ nghĩa đế quốc Đức là chủ nghĩa quân phiệt và hiếu chiến.

II. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP KHÔNG CÓ TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Câu hỏi: Vì sao cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, Anh mất dần địa vị hàng đầu về nhiều mặt so với Đức, Mĩ?

* Hướng dẫn trả lời:

- Ở Anh máy móc xuất hiện sớm hơn các nước khác hàng mấy chục năm, nhiều thiết bị cũ kĩ được tích lại và việc hiện đại hoá nó rất tốn kém.

- Tình trạng đó gắn liền với sự tồn tại của một nước đế quốc thuộc địa to lớn. Một số lớn tư bản được đầu tư vào thuộc địa, vì ở đây lợi nhuận do tư bản đẻ ra nhiều hơn chính quốc.

- Anh lao vào đầu tư cho cướp đoạt thuộc địa hơn là đầu tư cho việc cải tạo công nghiệp chính quốc.

Câu hỏi: Vì sao đến cuối thế kỉ XIX sản xuất công nghiệp của Pháp tụt xuống hàng thứ tư, sau Đức, Mỹ, Anh?

* Hướng dẫn trả lời:

- Do Pháp bị thất bại trong chiến tranh Pháp - Phổ, phải bồi thường chiến phí trong chiến tranh.

- Kĩ thuật lạc hậu so với nền công nghiệp của nhiều nước tư bản trẻ.

- Pháp đầu tư cho việc xuất khẩu tư bản, chủ yếu dưới hình thức cho vay lãi.

Câu hỏi: Vì sao cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX, nền công nghiệp Đức phát triển mau lẹ?

* Hướng dẫn trả lời:

- Đức thống nhất được thị trường dân tộc.

- Nhờ nguồn tài nguyên dồi dào, nhất là than đá; Đức lại giàu về sắt do chiếm được vùng An-dát và Lo-ren của Pháp.

- Đức nhận được tiền bồi thường của Pháp 5 tỉ phờ-răng.

- Do công nghiệp hoá muộn nên Đức có thể sử dụng thành tựu kĩ thuật của nhiều nước đi trước.

- Nguồn nhân lực dồi dào do dân số tăng nhanh và sự bóc lột nhân dân lao động trong nước.