Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ Tổ quốc cuối thế kỉ XVIII

Bài 23. PHONG TRÀO TÂY SƠN VÀ SỰ NGHIỆP THỐNG NHẤT ĐẤT NƯỚC, BẢO VỆ TỔ QUỐC CUỐI THẾ KỈ XVIII

I. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP CÓ SẴN TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Bài tập: Em biết gì thêm về trận Rạch Gầm - Xoài Mút?

* Hướng dẫn trả lời:

Được tin quân Xiêm đang hoành hành ở Gia Định, khoảng đầu tháng Giêng năm 1785, thủy quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tiến vào đóng ở Mỹ Tho, bấy giờ quân Xiêm đóng ở Sa Đéc, đang chuẩn bị tiến đánh thành Mỹ Tho và Gia Định. Sau khi nghiên cứu tình hình, Nguyễn Huệ quyết định chọn khúc sông Mỹ Tho từ Rạch Gầm đến Xoài Mút làm trận địa quyết chiến với giặc.

Mờ sáng ngày 20/1/1785, Nguyễn Huệ dùng mưu nhử địch vào trận địa mai phục. Các tướng Xiêm chủ quan, huy động cả quân thủy đuổi theo quân Tây Sơn. Khi quân địch đã lọt vào đoạn sông mai phục, Nguyễn Huệ ra lệnh tấn công bất ngờ và mãnh liệt. Tất cả chiến thuyền địch đều bị đánh tan, gần 4 vạn quân Xiêm chết tại trận.

Trận Rạch Gầm - Xoài Mút là một chiến thắng rực rỡ của quân Tây Sơn, trừng trị đích đáng âm mưu cướp nước của quân Xiêm và hành động bán nước của Nguyễn Ánh.

Bài tập: Phân tích ý nghĩa đoạn trích trong bài hiểu dụ nói của vua Quang Trung.

* Hướng dẫn trả lời:

- “Đánh cho đế dài tóc

Đánh cho để răng đen”

Nghĩa là đánh để giữ phong tục tập quán lâu đời của nhân dân ta.

“Đánh cho nó chính luôn bất phản

Đánh cho nó phiến giập bất hoàn

Đánh cho sử tri Nam quốc anh hùng chi hữu chủ"

Nghĩa là đánh tiêu diệt, khiến cho quân giặc mảnh giáp không còn, không còn chiếc xe nào trở về và đánh cho kẻ thù biết sức mạnh của dân tộc ta một dân tộc có độc lập, chủ quyền.

Ý nghĩa: Bài thơ này muốn nói lên ý chí đánh tan quân giặc xâm lược, bảo vệ độc lập dân tộc, giữ gìn nền văn hóa và những phong tục tập quán lâu đời của nhân dân. Ý chí quyết tâm tiêu diệt giặc khiến cho quân thù mảnh giáp không còn, không một chiếc xe nào trở về, đánh cho chúng biết rằng nước Nam anh hùng là có chủ.

Câu hỏi: Hãy cho biết đặc điểm của cuộc kháng chiến chống quân Thanh.

* Hướng dẫn trả lời:

- Cuộc kháng chiến chống quân Thanh là cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ tổ quốc.

- Cuộc kháng chiến diễn ra nhanh chóng, táo bạo, bất ngờ và chắc thắng.

- Cuộc kháng chiến vừa giải phóng dân tộc vừa thống nhất đất nước.

Câu hỏi: Vương triều Quang Trung đã làm được những gì? Đánh giá những việc làm đó.

* Hướng dẫn trả lời:

- Những việc đã làm được:

+ Ban chiếu kêu gọi nhân dân khôi phục sản xuất, lập lại sổ hộ, tổ chức lại giáo dục thi cử.

+ Quân đội được tổ chức quy củ và trang bị vũ khí đầy đủ

+ Đặt quan hệ hòa hảo với nhà Thanh và được nhà Thanh rất tôn trọng.

+ Quan hệ với Lào và Chân Lạp diễn ra tốt đẹp.

- Đánh giá:

+ Những việc làm đó có tác dụng ổn định lại đất nước. Tuy nhiên, phạm vi ảnh hưởng của nó chưa lan rộng ra cả nước.

+ Vua Quang Trung mất đột ngột đã không cho phép hoàn thành sự nghiệp thống nhất đất nước, đưa đất nước thoát khỏi khủng hoảng.

Bài tập: Đánh giá công lao của phong trào Tây Sơn trong việc thống nhất đất nước.

* Hướng dẫn trả lời:

- Phong trào Tây Sơn lật đổ chính quyền họ Nguyễn và đánh tan quân xâm lược Xiêm.

+ Từ năm 1773 đến năm 1777, quân Tây Sơn đánh chiếm Phủ Qui Nhơn, đánh chiếm Phú Xuân (Huế) và đánh chiếm Gia Định. Chính quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong bị lật đổ.

+ Từ năm 1784 đến năm 1785, quân Tây Sơn đánh bại quân xâm lược Xiêm với chiến thắng tiêu biểu ở Rạch Gầm - Xoài Mút.

- Phong trào Tây Sơn lật đổ chính quyền họ Trịnh

+ Giữa năm 1788, Nguyễn Huệ cho quân đánh vào Thăng Long. Chúa Trịnh bị dân bắt nộp cho quân Tây Sơn. Chính quyền Chúa Trịnh bị sụp.

+ Cùng với việc tiêu diệt chính quyền họ Nguyễn ở Đàng Trong, việc quân Tây Sơn lật đổ chính quyền họ Trịnh ở Đàng Ngoài đã tạo ra những điều kiện cơ bản cho sự thống nhất đất nước.

- Phong trào Tây Sơn đánh tan quân xâm lược nhà Thanh.

Với chiến thắng Ngọc Hồi, Hà Hồi, Đống Đa quân Tây Sơn đã đánh bại 29 vạn quân Thanh, giải phóng hoàn toàn đất nước.

Như vậy, để thống nhất đất nước, quân Tây Sơn không chỉ tiêu diệt họ Nguyễn ở Đàng Trong và họ Trịnh ở Đàng Ngoài mà còn đánh tan quân xâm lược ở Mạn Nam và quân xâm lược tranh ở Mạn Bắc. Công lao to lớn của quân Tây Sơn vừa thống nhất đất nước gắn với giành độc lập cho dân tộc.

Câu hỏi: Hãy trình bày đặc điểm và nguyên nhân thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Thanh.

* Hướng dẫn trả lời:

+ Đặc điểm:

- Cuộc kháng chiến chống quân Thanh là cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc bảo vệ Tổ quốc.

- Cuộc kháng chiến diễn ra nhanh chóng, táo bạo, bất ngờ và chắc thắng.

- Cuộc kháng chiến vừa giải phóng dân tộc vừa thống nhất đất nước.

+ Nguyên nhân thắng lợi:

- Nhờ truyền thống yêu nước và ý chí đấu tranh bất khuất chống ngoại xâm của dân tộc ta mà tiêu biểu là phong trào nông dân Tây Sơn.

- Nhờ sự lãnh đạo tài tình, sáng suốt của Quang Trung và bộ chỉ huy nghĩa quân Tây Sơn.

- Nhà nghệ thuật chỉ đạo chiến tranh của Quang Trung: hành quân thần tốc, tiến quân mãnh liệt, tổ chức và chỉ đạo chiến đấu hết sức cơ động.

Bài tập: Em biết gì về Nguyễn Huệ - Quang Trung và đánh giá vai trò của ông trong hai cuộc kháng chiến chống Xiêm và chống Thanh?

* Hướng dẫn trả lời:

+ Nguyễn Huệ - Quang Trung:

- Nguyễn Huệ tên thật là Hồ Thơm, sinh năm Quý Dậu (1753). Nguyễn Huệ là trụ cột của nghĩa quân Tây Sơn, đã đóng góp công lao to lớn trong sự nghiệp thống nhất đất nước và giải phóng dân tộc.

- Ngày 22 -12 -1788, Nguyễn Huệ xuất quân tiến ra Bắc để tiêu diệt quân xâm lược Thanh. Chiều ý các tướng và để sáng tỏ danh nghĩa với cả nước, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế với niên hiệu Quang Trung.

+ Đánh giá vai trò của Nguyễn Huệ - Quang Trung:

- Có công to lớn trong cuộc đập tan Chúa Nguyễn ở Đàng Trong và đánh bại quân xâm lược Xiêm.

- Có công to lớn trong việc đem quân ra Bắc lật nhào Chúa Trịnh chuyên quyền, tôn phò nhà Lê và đánh bại quân xâm lược nhà Thanh.

Như vậy, Nguyễn Huệ - Quang Trung vừa có công lao to lớn trong việc đánh bại các thế lực phong kiến Đàng Trong, Đàng Ngoài để thống nhất nước vừa có công trong việc đánh bại quân xâm lược Xiêm, Thanh để bảo vệ nền độc lập dân tộc. Từ một thủ lĩnh nông dân kiệt xuất, Quang Trung trở thành vị anh hùng dân tộc vĩ đại.

II. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP KHÔNG CÓ TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Câu hỏi: Nêu nguyên nhân, diễn biến và ý nghĩa của khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài.

* Hướng dẫn trả lời:

- Nguyên nhân:

+ Đầu thế kỉ XVIII, chính quyền phong kiến họ Trịnh từ phủ chúa cho đến các làng xã đã trở thành bộ máy quan liêu nặng nề và ăn bám xã hội.

+ Người nông dân không chỉ bị chấp chiếm, cướp đoạt hết ruộng đất mà còn bị chế độ tô thuế, lao dịch, binh dịch bòn rút đến kiệt quệ.

+ Thêm vào đó là nạn hạn hán, lụt lội, vỡ đê và mất mùa xảy ra liên tiếp khiến đồng ruộng bị bỏ hoang, xóm làng tiêu điều xơ xác, toàn bộ nền sản xuất nông nghiệp bị đình đốn và bị phá hoại nghiêm trọng.

+ Người nông dân muốn duy trì cuộc sống của mình, không còn con đường nào khác là nổi dậy chống lại giai cấp thống trị.

- Diễn biến:

Đến cuối thập niên 40 của thế kỉ XVIII, ở Đàng Ngoài đã bùng nổ hàng loạt cuộc khởi nghĩa nông dân, lôi cuốn hàng vạn người tham gia như khởi nghĩa của Nguyễn Hữu Cầu (1741 - 1751) ở vùng Hải Phòng, Quảng Ninh, Hải Dương; khởi nghĩa của Nguyễn Danh Phương (1740 - 1751) ở Vĩnh Phúc; khởi nghĩa của Hoàng Công Chất (1739 - 1769) lúc đầu ở Thái Bình, Hưng Yên, sau chuyển lên Lai Châu, Sơn La, Hoà Bình và khởi nghĩa của Lê Duy Mật (1738 - 1770) ở thượng du Thanh Hoá... Mặc dù cuối cùng các cuộc khởi nghĩa đều bị thất bại, nhưng nó đã làm nghiêng ngả toàn bộ nền thống trị của chính quyền họ Trịnh, chuẩn bị cho sự bùng nổ và thắng lợi của phong trào Tây Sơn.

- Ý nghĩa: Mặc dầu cuối cùng các cuộc khởi nghĩa bị thất bại, nhưng nó đã làm nghiêng ngả toàn bộ nền thống trị của chính quyền họ Trịnh, chuẩn bị cho sự bùng nổ và thắng lợi của phong trào Tây Sơn.

Câu hỏi: Phong trào Tây Sơn bùng nổ và quân Tây Sơn làm chủ toàn bộ Đàng Trong như thế nào?

* Hướng dẫn trả lời:

- Năm 1771, anh em Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa ở Tây Sơn thượng đạo (thuộc huyện An Khê, tỉnh Gia Lai). Sau một thời gian chuẩn bị lực lượng, mùa thu năm 1773, nghĩa quân vượt đèo An Khê tiến xuống giải phóng Tây Sơn hạ đạo (thuộc huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định). Được sự hưởng ứng của các tầng lớp nhân dân, nghĩa quân toả ra mở rộng vùng giải phóng, biến toàn bộ phủ Quy Nhơn thành căn cứ địa của phong trào.

- Từ năm 1776 đến năm 1783, quận Tây Sơn liên tục mở các cuộc tấn công vào vùng đất Gia Định, giải phóng hầu hết đất Đàng Trong và tiêu diệt lực lượng cát cứ của chúa Nguyễn. Nguyễn Ánh là người còn sống sót đã chạy sang cầu cứu vua nước Xiêm (Thái Lan ngày nay). Lợi dụng cơ hội này, vua Xiêm tổ chức các đạo thuỷ - bộ bao gồm 5 vạn quân đánh chiếm Gia Định, trong đó đạo quân chủ lực gồm 2 vạn người và 3000 chiến thuyền do tàn quân Nguyễn dẫn đường tiến đến đóng tại Trà Tân (phía bắc bờ sông Tiền).

- Đầu tháng 1 - 1785, Nguyễn Huệ từ Quy Nhơn vượt biển vào Gia Định và đóng đại bản doanh tại Mỹ Tho. Nguyễn Huệ đã chủ trương nhử địch ra khỏi căn cứ, tổ chức lực lượng mai phục ở khúc sông Tiền, đoạn từ Rạch Gầm đến Xoài Mút để tiêu diệt chúng. Trận đánh đã diễn ra và kết thúc nhanh gọn trong ngày 19 - 1 - 1785, đúng như dự tính của Nguyễn Huệ. Trên đà chiến thắng, quân Tây Sơn tấn công quét sạch quân xâm lược Xiêm ra khỏi bờ cõi, đập tan tham vọng của vua Xiêm đối với phần lãnh thổ cực Nam của nước ta.

Câu hỏi: Cuộc tiến quân ra Đàng Ngoài của phong trào nông dân Tây Sơn, lập lại nền thống nhất đất nước và kháng chiến chống quân Thanh thắng lợi như thế nào?

* Hướng dẫn trả lời:

Từ sau chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút, về cơ bản quân Tây Sơn đã làm chủ được toàn bộ đất Đàng Trong. Nguyễn Huệ tự nhận về mình sứ mệnh thiêng liêng dẫn đầu đoàn quân Tây Sơn tiến ra Đàng Ngoài phá bỏ ranh giới sông Gianh, Luỹ Thầy, lật đổ chế độ chúa Trịnh, vua Lê, lập lại nền thống nhất đất nước.

Trong bước đường cùng, Lê Chiêu Thống đã cho người sang cầu cứu nhà Mãn Thanh. Vua Thanh là Càn Long huy động 29 vạn quân, giao cho Tôn Sĩ Nghị chỉ huy, theo 4 đường tiến đánh nước ta. Ngay sau khi nhận được tin quân Thanh xâm lược, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế, lấy niên hiệu là Quang Trung, thống suất đại quân lập tức lên đường ra Bắc diệt giặc. Đúng vào đêm 30 Tết, từ Tam Điệp, Biện Sơn, năm mũi tiến công của quân Tây Sơn đồng loạt xuất phát. Mờ sáng mồng 5 Tết quân Tây Sơn mở cuộc tổng công kích vào các đồn Ngọc Hồi (huyện Thanh Trì, Hà Nội) và Đống Đa (quận Đống Đa, Hà Nội), nhanh chóng đập tan hệ thống phòng ngự then chốt nhất của địch, mở toang cửa ngõ tiến vào giải phóng Thăng Long. Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa đã đi vào lịch sử như một trong những chiến công hiển hách nhất trong lịch sử chống ngoại xâm vô cùng oanh liệt của dân tộc Việt Nam ta.

Bài tập: Điền sự kiện vào cột B cho phù hợp với niên đại cho sẵn ở cột A sau đây:

* Hướng dẫn trả lời:

a. 1771: Anh em Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa ở Tây Sơn thượng đạo (thuộc huyện An Khê, tỉnh Gia Lai).

b. 1773: Nghĩa quân Tây Sơn kiểm soát phần lớn phủ Quy Nhơn.

c. 1776 - 1783: Quân Tây Sơn liên tục mở các cuộc tấn công vào Gia Định, giải phóng hầu hết đất Đàng Trong.

d. 1777: Quân Tây Sơn bắt được chúa Nguyễn, chỉ còn Nguyễn Ánh chạy thoát. Chính quyền của họ Nguyễn ở Đàng Trong bị sụp đổ.

e. 1785: Chiến thắng Rạch Gầm - Xoài Mút, đánh bại quân xâm lược Xiêm.

g. 1786: Nguyễn Huệ đánh vào Thăng Long. Chúa Trịnh bị dân bắt nộp cho quân Tây Sơn. Chính quyền chúa Trịnh bị sụp đổ.

h. 1788: Nhà Thanh cử Tôn Sĩ Nghị đưa 29 vạn quân xâm lược nước ta.

i. 1789: Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa, đánh bại quân xâm lược Mãn Thanh. Đất nước hoàn toàn sạch bóng quân thù.

Bài tập: Tóm tắt diễn biến chiến dịch giải phóng Thăng Long vào Tết Kỷ Dậu của Quang Trung? Nêu ý nghĩa của chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa?

* Hướng dẫn trả lời:

- Tóm tắt diễn biến:

+ Năm 1788, nhà Thanh cử Tôn Sĩ Nghị đưa 29 vạn quân xâm lược nước ta.

+ Nhận được tin cấp báo quân Thanh xâm lược, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế (1788), lấy niên hiệu là Quang Trung, thống nhất đại binh lập tức lên đường ra Bắc để diệt giặc.

+ Đúng vào đêm 30 Tết, từ Tam Điệp, Biện Sơn, năm mũi tiến công của quân Tây Sơn được lệnh xuất phát.

+ Mờ sáng ngày 5 Tết, quân Tây Sơn đồng loạt mở cuộc tổng công kích vào các đồn Ngọc Hồi (huyện Thanh Trì - Hà Nội) và Đống Đa (quận Đống Đa, Hà Nội), nhanh chóng đập tan hệ thống phòng ngự then chốt nhất của địch, mở toang cửa ngõ tiến vào giải phóng Thăng Long. Số tàn quân Thanh sống sót hoảng loạn đến cực độ, dẫm lên nhau tháo chạy về nước. Đất nước hoàn toàn sạch bóng quân xâm lược.

- Ý nghĩa chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa:

+ Chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa đã đi vào lịch sử như một trong những chiến công hiển hách nhất trong lịch sử chống ngoại xâm vô cùng oanh liệt của dân tộc Việt Nam.

+ Với chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa đã kết thúc 17 năm liên tục chiến đấu của nghĩa quân Tây Sơn. Đánh tan cuộc chiến tranh xâm lược của Mãn Thanh, bảo vệ nền độc lập và lãnh thổ của Tổ quốc.