Các quốc gia cổ đại phương Đông

Chương II. XÃ HỘI CỔ ĐẠI

Bài 3. CÁC QUỐC GIA CỔ ĐẠI PHƯƠNG ĐÔNG

I. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP CÓ SẴN TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Câu hỏi: Tại sao xã hội có giai cấp và nhà nước lại phát triển sớm ở lưu vực các con sông lớn thuộc châu Á và châu Phi? Hãy nêu các ngành kinh tế chính ở khu vực này.

* Hướng dẫn trả lời:

- Tại sao:

+ Ở đây có điều kiện tự nhiên hết sức thuận lợi cho đời sống của con người. Những đồng bằng ven sông rộng, đất đai phì nhiêu và mềm xốp, dễ canh tác, lượng mưa đều đặn phân bổ theo mùa, có khí hậu ấm nóng. Vào mùa mưa hàng năm, nước sông dâng cao, phủ lên chân ruộng thấp một lớp đất phù sa màu mỡ, thích hợp cho việc gieo trồng các loại cây lương thực.

+ Do điều kiện tự nhiên thuận lợi nên khoảng 3500 - 2000 năm TCN, cư dân đã tập trung khá đông theo từng bộ lạc trên các thềm đất cao gần sông để sinh sống.

- Các ngành kinh tế chính:

+ Cư dân trên lưu vực những dòng sông lớn ở châu Á và châu Phi sống chủ yếu bằng nghề nông. Họ đã biết trồng mỗi năm 2 vụ lúa.

+ Ngoài việc “lấy nghề nông làm gốc”, các cư dân nông nghiệp cổ này còn kết hợp nuôi gia súc, làm gốm và dệt vải để đáp ứng nhu cầu hàng ngày của mình. Họ tiến hành trao đổi sản phẩm giữa vùng này với vùng khác.

Câu hỏi: Các quốc gia cổ đại phương Đông hình thành ở đâu và từ bao giờ?

* Hướng dẫn trả lời:

- Các quốc gia cổ đại phương Đông được hình thành từ rất sớm.

- Trên lưu vực sông Nin, vào khoảng giữa thiên niên kỉ IV TCN, cư dân Ai Cập cổ đại đã khá đông đúc, sống tập trung theo từng công xã.

- Ở lưu vực Lưỡng Hà, vào khoảng thiên niên kỉ IV TCN, hàng chục nước nhỏ của người Séc-me đã hình thành.

- Ở Ấn Độ, những quốc gia cổ đại đầu tiên đã ra đời trên lưu vực sông Ấn từ khoảng giữa thiên niên kỉ III TCN.

- Ở Trung Quốc chế độ công xã nguyên thuỷ tan rã vào khoảng cuối thiên niên kỉ III TCN. Vương triều nhà Hạ được hình thành vào khoảng thế kỉ XXI TCN, đã mở đầu cho xã hội có giai cấp và nhà nước đầu tiên ở Trung Quốc.

Câu hỏi: Hãy trình bày vai trò của nông dân công xã trong xã hội cổ đại phương Đông.

* Hướng dẫn trả lời:

- Do nhu cầu của công tác trị thuỷ các dòng sông và xây dựng các công trình thuỷ lợi đã khiến những người nông dân ở những vùng này gắn bó và ràng buộc với nhau trong khuôn khổ của công xã nông thôn. Các thành viên của công xã được gọi là nông dân công xã.

- Nông dân công xã là bộ phận đông đảo nhất, có vai trò to lớn trong sản xuất. Họ nhận ruộng đất ở công xã để canh tác và phải nộp một phần sản phẩm thu hoạch được và làm không công cho quý tộc.

Câu hỏi: Ở các nước phương Đông, vua có những quyền gì? Tại sao gọi chế độ nhà nước phương Đông là chế độ chuyên chế cổ đại?

* Hướng dẫn trả lời:

- Vua có những quyền:

+ Ở các quốc gia cổ đại phương Đông, do nhu cầu sản xuất nông nghiệp, người ta phải liên kết với nhau để khai phá đất đai và làm thuỷ lợi. Một số công xã tập hợp lại thành tiểu quốc, đứng đầu tiểu quốc gọi là vua. Mọi quyền hành tập trung trong tay nhà vua, tạo nên chế độ quân chủ chuyên chế.

+ Ở Ai Cập, vua được gọi là Pha-ra-ôn, ở Lưỡng Hà là En-xi, ở Trung Quốc là Thiên tử.

- Tại sao:

+ Chế độ nhà nước do vua đứng đầu, có quyền lực tối cao và một bộ máy hành chính quan liêu giúp việc thừa hành như quý tộc, tăng lữ, gọi là chế độ chuyên chế cổ đại.

Câu hỏi: Hãy cho biết những thành tựu văn hoá lớn của các quốc gia cổ đại phương Đông.

* Hướng dẫn trả lời:

Thiên văn học và lịch là hai ngành khoa học ra đời sớm nhất, gắn liền với nhu cầu sản xuất nông nghiệp. Việc tính thời lịch chỉ đúng một cách tương đối, nhưng nông lịch có ngay tác dụng thực tiễn đối với việc gieo trồng.

- Chữ viết, đầu tiên là chữ tượng hình sau đó là chữ tượng ý.

- Toán học cũng ra đời sớm.

+ Người Lưỡng Hà thạo về số học.

+ Người Ai Cập thạo về hình học.

- Kiến trúc, người phương Đông xây dựng được nhiều công trình kiến trúc lớn.

Bài tập: Tại sao cư dân trên lưu vực các dòng sông lớn ở châu Á, châu Phi có thể sớm phát triển thành xã hội có giai cấp và nhà nước? Đặc điểm của các vùng kinh tế này là gì?

* Hướng dẫn trả lời:

- Tại sao:

+ Ở đây có điều kiện tự nhiên hết sức thuận lợi cho đời sống của con người. Những đồng bằng rộng ven sông, đất đai phì nhiêu và mềm xốp, dễ canh tác, lượng mưa đều đặn phân bố theo mùa, có khí hậu ấm nóng. Vào mùa mưa hàng năm, nước sông dâng cao, phủ lên chân ruộng thấp một lớp đất phù sa màu mỡ, thích hợp cho việc gieo trồng các loại cây lương thực.

+ Do điều kiện tự nhiên thuận lợi nên khoảng 3500 – 2000 năm TCN, cư dân đã tập trung khá đông theo từng bộ lạc trên các thềm đất cao gần sông để sinh sống.

- Đặc điểm:

+ Các quốc gia cổ đại phương Đông xuất hiện trên lưu vực các dòng sông lớn, hàng năm có lượng phù sa bồi đắp nên dễ dàng canh tác.

+ Ở đây có nhiều đất canh tác, có mưa đều đặn, theo mùa.

+ Cư dân phương Đông sống bằng nghề nông là chủ yếu. “Lấy nông nghiệp làm gốc”.

+ Ngoài nghề nông, cư dân phương Đông còn làm đồ gốm, dệt vải, làm nghề luyện kim.

+ Chăn nuôi là một ngành kinh tế được cư dân phương Đông kết hợp với nghề nông.

Bài tập: Xã hội cổ đại phương Đông gồm những tầng lớp nào? Hãy giải thích vì sao ở đây lại hình thành các tầng lớp xã hội này?

* Hướng dẫn trả lời:

- Xã hội cổ đại phương Đông có sự phân hoá sâu sắc thành tầng lớp thống trị và giai cấp bị trị:

+ Tầng lớp thống trị:

• Vua chuyên chế nắm mọi quyền hành.

• Quý tộc gồm các quan lại, các thủ lĩnh quân sự và những người phụ trách lễ nghi, tôn giáo. Tầng lớp này sống sung sướng, dựa trên sự bóc lột nông dân.

+ Tầng lớp bị trị:

• Nông dân công xã, sống theo gia đình, có tài sản tư hữu nhưng họ vẫn duy trì và gắn bó với công xã. Họ là thành phần sản xuất chính trong xã hội. Họ tự tiến hành sản xuất trên phần ruộng đất được giao và hợp tác với nhau trong việc đảm bảo thuỷ lợi và thu hoạch. Họ tự nuôi sống bản thân và gia đình, nộp một phần sản phẩm cho quý tộc dưới dạng thuế. Họ còn phải làm một số nghĩa vụ khác như lao động phục vụ các công trình xây dựng, đi lính.

• Nô lệ là tầng lớp thấp nhất trong xã hội. Họ là những tù binh và thành viên công xã bị mắc nợ không trả được hoặc phạm tội. Vai trò của họ là làm các việc nặng, khó và hầu hạ quý tộc.

- Vì sao?

+ Do nền kinh tế của các nước phương Đông chủ yếu là kinh tế nông nghiệp.

+ Xã hội phương Đông phân hoá trên cơ sở của một nền kinh tế nông nghiệp.

Bài tập: Cư dân phương Đông thời cổ đại đã có những đóng góp gì về mặt văn hoá cho nhân loại?

* Hướng dẫn trả lời:

- Về lịch thiên văn học: Cư dân phương Đông đã biết đến sự vận động của Mặt Trời, Mặt Trăng. Đó là những tri thức đầu tiên về thiên văn học. Cư dân phương Đông đã tính được một năm có 365 ngày, được chia thành 12 tháng. Đây là những cống hiến rất lớn cho việc theo dõi về thiên văn học và tính lịch sau này.

- Về chữ viết: Cư dân phương Đông là người đầu tiên phát minh ra chữ viết, lúc đầu là chữ tượng hình, sau này là chữ tượng ý.

- Về toán học: Cư dân phương Đông cũng đã có những cống hiến rất lớn cho nhân loại về toán học. Họ đã biết viết chữ số từ 1 đến 1 triệu bằng những kí hiệu đơn giản. Họ tính được số Pi ($\pi$) bằng 3,16, tính được diện tích hình tròn, hình tam giác, thể tích hình cầu v. v... Những hiểu biết về toán học của người phương Đông đã để lại nhiều kinh nghiệm quý, chuẩn bị cho bước phát triển cao hơn ở thời sau.

- Về kiến trúc: Nhiều di tích kiến trúc của cư dân phương Đông cách đây hàng nghìn năm vẫn còn lưu lại như Kim tự tháp ở Ai Cập, Vạn lý trường thành ở Trung Quốc, những khu đền ở Ấn Độ, thành Ba-bi-lon ở Lưỡng Hà...

II. CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP KHÔNG CÓ TRONG SÁCH GIÁO KHOA

Bài tập: Lập niên biểu về sự hình thành các quốc gia cổ đại ở phương Đông theo yêu cầu sau đây:

* Hướng dẫn trả lời:

Bài tập: Chế độ chuyên chế cổ đại là gì? Nêu một số nét biểu trưng của chế độ chuyên chế cổ đại?

* Hướng dẫn trả lời:

+ Chế độ chuyên chế cổ đại:

- Ở các quốc gia cổ đại phương Đông, do nhu cầu sản xuất nông nghiệp, người ta phải liên kết với nhau để khai phá đất đai và làm thuỷ lợi. Một số công xã tập hợp lại thành tiểu quốc, người đứng đầu tiểu quốc gọi là vua. Mọi quyền hành tập trung trong tay nhà vua, tạo nên chế độ quân chủ chuyên chế.

+ Một số nét biểu trưng:

- Ở Ai Cập, vua được gọi là Pha-ra-ôn, ở Lưỡng Hà là En-xi, ở Trung Quốc là Thiên tử.

- Chế độ nhà nước do vua đứng đầu, có quyền lực tối cao và một bộ máy hành chính quan liêu giúp việc thừa hành như quý tộc, tăng lữ, gọi là chế độ chuyên chế cổ đại.

Bài tập: Hãy vẽ sơ đồ tổ chức bộ máy nhà nước của các quốc gia cổ đại phương Đông. Rút ra nhận xét về tổ chức bộ máy nhà nước đó?

* Hướng dẫn trả lời:

* Nhận xét: Đây là bộ máy nhà nước chuyên chế cổ đại. Vua nắm mọi quyền hành.