1. Về vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên, cuộc sống
Thi nhân xưa đến với thiên nhiên thường bằng bút pháp vịnh, ở đây Nguyễn Trãi lại thiên về bút pháp tả. Hiện lên trước mắt người đọc là một bức tranh ngày hè rất sinh động và đầy sức sống.
- Tính sinh động của bức tranh được tạo nên bởi sự kết hợp giữa đường nét, màu sắc, âm thanh, con người và cảnh vật: màu lục của lá hòe làm nổi bật màu đỏ của hoa thạch lựu, ánh mặt trời buổi chiều như dát vàng lên những tán hòe xanh. Tiếng ve inh ỏi - âm thanh đặc trưng của mùa hè, hòa cùng tiếng lao xao chợ cá – âm thanh đặc trưng của làng chài.
Về thời gian, cảnh vật đang ở vào cuối ngày (lầu tịch dương - lầu lúc mặt trời sắp lặn). Nhưng sự sống thì không dừng lại. Lưu ý cách tác giả dùng các động từ đùn đùn, trương, phun. Có một cái gì thôi thúc tự bên trong, đang ứa căng, đang tràn đầy, không kìm lại được, phải trương lên, phải phun ra, hết lớp này đến lớp khác.
Cảnh vật ngày hè được miêu tả với hình ảnh rất đặc trưng: sen đã ngát mùi hương. Thêm vào đó là cách ngắt nhịp 3/4 – cách ngắt không theo nhịp 4/3 của thơ Đường hoàn chỉnh đã tập trung được sự chú ý của người đọc làm nổi bật hơn cảnh vật trong ngày hè:
Thạch lựu hiên / còn phun thức đỏ,
Hồng liên trì / đã tiễn mùi hương.
- Qua bức tranh thiên nhiên sinh động và đầy sức sống, chúng ta thấy được sự giao cảm mạnh mẽ nhưng tinh tế của nhà thơ đối với cảnh vật. Thi nhân đã đón nhận cảnh vật với nhiều giác quan: thị giác, thính giác, khứu giác và cả sự liên tưởng. Sự giao cảm mạnh mẽ không làm mất đi vẻ tinh tế của hồn thơ Ức Trai. Tác giả biết hòa màu sắc, âm thanh, đường nét theo quy luật của cái đẹp trong hội họa, trong âm nhạc, làm cho bức tranh thiên nhiên vừa có hình, vừa có hồn, vừa gợi tả, vừa sâu lắng. Khi nhà thơ viết: Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ thì sự kết hợp giữa động từ mạnh phun với từ thức (theo nghĩa là màu vẻ, dáng vẻ chứ không chỉ là màu sắc đơn thuần) thì câu thơ lại nghiêng về diễn tả trạng thái tinh thần của cảnh vật. Nguyễn Trãi đồng cảm với thiên nhiên mạnh mẽ nhưng tinh tế và sâu sắc là thế.
2. Về vẻ đẹp tâm hồn Nguyễn Trãi
- Tâm hồn yêu thiên nhiên, tâm hồn yêu đời, yêu cuộc sống: Ức Trai là nhà thơ của thiên nhiên:
• Nhưng thật hiếm hoi và có phần đặc biệt khi ta gặp trong thời Ức Trai một hoàn cảnh:
Rồi hóng mát thuở ngày trường
Thời gian rảnh rỗi, tâm hồn thư thái, khí trời mát mẻ, trong lành... Một ngày như thế trong đời Nguyễn Trãi đâu nhiều. Ông là người “thân” không nhàn mà “tâm” cũng không nhàn. Một phút thanh nhàn trong thuở ấy với Ức Trai đáng quý biết bao. Quả hiếm hoi mới có một hoàn cảnh lí tưởng đến thế – cả khách quan và chủ quan – để làm thơ, để yêu say cảnh đẹp.
Thiên nhiên qua cảm xúc của thi sĩ trở nên sinh động, đáng yêu và đầy sức sống, cội nguồn sâu xa là lòng thiết tha yêu đời, yêu cuộc sống của tác giả. Cảnh vật thanh bình, yên vui bởi sự thanh thản đang xâm chiếm tâm hồn nhà thơ. Âm thanh lao xao chợ cá dội tới từ phía làng chài hay chính tác giả đang rộn rã niềm vui trước cảnh dân giàu đủ? Tiếng cầm ve dắng dỏi hay là khúc nhạc lòng đang được tấu lên?
- Tấm lòng ưu ái với dân, với nước:
Nguyễn Trãi yêu thiên nhiên, nhưng trên hết vẫn là tấm lòng của ông tha thiết với con người, với dân, với nước. Thật hiếm hoi khi thấy Nguyễn Trãi có được những giây phút thanh thản. Ở đây ông có cả một ngày trường thưởng thức thiên nhiên với một tâm trạng lâng lâng, sảng khoái. Ức Trai tự dành cho mình quyền Rồi hóng mát thuở ngày trường bởi niềm mơ ước, bởi nỗi trăn trở giày vò, mục đích lớn nhất của đời ông đã được thực hiện: dân ấm no hạnh phúc.
- Nhìn cảnh sống của dân, đặc biệt là người lao động - những dân chài lam lũ - được yên vui, no đủ, Nguyễn Trãi ước có được chiếc đàn của vua Thuấn để gảy khúc Nam phong ca ngợi cảnh:
Dân giàu đủ, khắp đòi phương.
Câu kết của bài thơ là một câu sáu chữ ngắn gọn, thể hiện sự dồn nén cảm xúc của cả bài. Điểm kết tụ của hồn thơ Ức Trai không phải thiên nhiên, tạo vật mà chính là ở con người, ở người dân. Nguyễn Trãi mong cho dân được ấm no, hạnh phúc: dân giàu đủ. Nhưng đó phải là hạnh phúc cho tất cả mọi người, mọi nơi: khắp đòi phương.
Lí tưởng Dân giàu đủ, khắp đòi phương của Nguyễn Trãi với ngày hôm nay vẫn mang ý nghĩa rất thời sự mà sâu sắc.
LUYỆN TẬP
Nội dung chính:
- Vẻ đẹp cuộc sống của Nguyễn Trãi: giản dị, thanh cao, chan hòa với thiên nhiên, tạo vật.
- Vẻ đẹp tâm hồn: yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu cuộc sống. Trong bất cứ hoàn cảnh nào cũng canh cánh bên lòng nỗi niềm ưu ái đối với dân, với nước.