1 - Trước hết, cần xem xét mối quan hệ giữa Cải và thầy lí trước đó: Quan hệ này đã được dàn xếp (Cải đã lót tiền trước cho thầy lí). Song mâu thuẫn lại đột ngột xuất hiện khi thầy lí tuyên bố đánh Cải mười roi. Màn kịch ngắn bắt đầu diễn ra.

+ Một bên chủ động, còn bên kia hoàn toàn bị động. Một bên xin xét lại, một bên cứ kết án.

+ Động tác và lời nói của hai bên hoàn toàn trái ngược nhau.

+ Quan trọng nhất là câu kết luận của thầy lí (phải và phải bằng hai) vạch trần thủ đoạn của thầy lí mà dân gian đã chỉ ra bằng câu thành ngữ “đòn xóc hai đầu”.

- Phân tích sự kết hợp của hai thứ “ngôn ngữ trong truyện:

+ Lẽ phải - xoè năm ngón tay.

+ Lẽ phải được nhân đôi - xoè năm ngón tay trái úp lên năm ngón tay mặt.

+ Ngôn ngữ bằng lời nói là ngôn ngữ công khai, nói cho tất cả những người có mặt nghe. “Ngôn ngữ bằng động tác (cử chỉ) là thứ ngôn ngữ “mật”, chỉ có người trong cuộc (thầy lí và Cải) mới hiểu được.

+ Sự bất đồng của hai thứ “ngôn ngữ” này được thống nhất lại với nhau, cùng có giá trị ngang nhau.

* Lẽ phải được tính bằng năm ngón tay, hai lần lẽ phải được tính bằng mười ngón tay. Điều thú vị mà tác giả dân gian dành cho người đọc là sau ngón tay chính là tiền.

* Ngón tay trở thành kí hiệu của đơn vị tiền tệ.

* Người đọc sẽ hình dung ra một tam đoạn luận: Lẽ phải = ngón tay=tiền. Do đó suy ra: Lẽ phải=tiền.

+ Giá trị tố cáo của truyện chính là ở chỗ này. Lẽ phải đối với lí tưởng được đo bằng tiền. Tiền quyết định lẽ phải. Tiền nhiều thì lẽ phải nhiều; tiền ít thì lẽ phải ít.

+ Yếu tố kịch trong đoạn truyện này được thể hiện qua lời nói và động tác giữa hai nhân vật: thầy lí và Cải. Cải yên tâm sẽ được kiện, nhưng hành động xử kiện của thầy lí thật bất ngờ, cách giải thích của thầy lí cũng bất ngờ khiến Cải không kịp trở tay, rơi vào tình trạng thảm hại (vừa mất tiền, vừa bị đánh).

2. Lời nói gây cười kết thúc truyện:

- Phải và phải bằng hai là hình thức chơi chữ độc đáo ở truyện cười này.

+ Phải là từ chỉ tính chất nhưng lại được dùng kết hợp với từ chỉ số lượng, tạo ra nhận thức về sự bất hợp lý trong tư duy người nghe.

+ Tuy nhiên điều này lại có vẻ rất hợp lí khi ta liên tưởng đến năm dồng và mười đồng tiền đút lót của Ngô và Cải.

- Lời nói của thầy lí vừa vô lí lại vừa hợp lí.

+ Vô lí trong xử kiện, nhưng hợp lí trong mối quan hệ thực tế giữa các nhân vật.

+ Lí tưởng đã dùng cái hợp lí để thay thế cho cái vô lí và do đó cũng thể hiện một cách sinh động và hợp lí bản chất tham nhũng của mình.

+ Tiếng cười bật ra khi ta đồng thời nhận thức được cả hai ý nghĩa này.

3. Bình luận về hai nhân vật Ngô và Cải.

- Ngô và Cải vừa là nạn nhân, vừa là thủ phạm của chính mình.

+ Hành vi tiêu cực của họ đã làm họ trở nên thảm hại.

+ Họ vừa đáng thương vừa đáng trách.