I. HÌNH THÀNH Ý TƯỞNG, DỰ KIẾN CỐT TRUYỆN
1. Nhà văn Nguyên Ngọc kể về quá trình suy nghĩ, chuẩn bị để sáng tác truyện ngắn Rừng xà nu.
2. Qua lời kể của nhà văn, có thể rút ra kinh nghiệm:
+ Để chuẩn bị viết một bài văn tự sự, cần hình thành ý tưởng, dự kiến cốt truyện (có thể dự kiến phần mở đầu và kết thúc truyện), sau đó suy nghĩ tưởng tượng về các nhân vật theo những mối quan hệ nào đó và nêu những sự việc, chi tiết tiêu biểu, đặc sắc tạo nên cốt truyện.
+ Tiếp theo là bước lập dàn ý. Dàn ý gồm ba phần: mở bài, thân bài, kết bài.
II. LẬP DÀN Ý
1. Chọn nhan đề cho bài viết. Ví dụ, đề 1: Sau cái đêm đen ấy..., đề 2 Người đậy nắp hầm bem...
2. Lập dàn ý theo bố cục ba phần. Có thể theo gợi ý sau:
Đề 1
* Mở bài: Sau khi chạy khỏi nhà tên quan cụ, chị Dậu gặp một cán bộ cách mạng.
* Thân bài:
- Cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám nổ ra, chị Dậu trở về làng...
- Khí thế cách mạng sôi sục, chị Dậu dẫn đầu đoàn biểu tình lên huyện phá kho thóc của Nhật.
Đề 2
* Mở bài: Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp nổ ra. Tuy làng Đông Xá bị địch chiếm nhưng hằng đêm vẫn xuất hiện một, hai cán bộ cách mạng hoạt động bí mật.
* Thân bài:
- Quân Pháp càn quét truy lùng cán bộ.
- Không khí làng quê căng thẳng. Nhiều người hoảng sợ. Chị Dậu vẫn bình tĩnh hướng dẫn cán bộ xuống hầm bí mật.
• Đoạn trích của nhà văn Nguyên Ngọc viết về quá trình hình thành ý tưởng, dự kiến cốt truyện Rừng xà nu. Từ đây chúng ta luyện để tự nêu cách lập dàn ý một bài văn tự sự.
Có thể làm theo các ý sau:
+ Trước khi lập dàn ý, cần suy nghĩ để chọn đề tài, xác định chủ đề của bài viết. Ví dụ: Nhà văn Nguyên Ngọc chọn đề tài cuộc kháng chiến chống Mĩ với chủ đề ca ngợi nhân dân Tây Nguyên anh hùng, bất khuất. Còn bài luyện tập nói trên chọn đề tài người nông dân cùng khổ đã được giác ngộ cách mạng, từ đó khẳng định phẩm chất tốt đẹp của những người nông dân đã góp phần đưa cuộc Cách mạng tháng Tám của dân tộc ta đến thắng lợi.
+ Từ đề tài, chủ đề, người viết phải tưởng tượng và phác ra những nét chính của cốt truyện. Cốt truyện nên dựa vào “mô hình” cấu trúc truyền thống của tác phẩm tự sự: trình bày - khai đoạn - phát triển - đỉnh điểm - kết thúc.
+ Tiếp đó, có thể phác ra ba phần của một dàn ý:
• Mở bài (có thể gọi là phần Trình bày)
• Thân bài (có thể gọi là phần khai đoạn, Phát triển, Đỉnh điểm)
• Kết bài (có thể gọi là phần Kết thúc)
+ Dựa vào dàn ý, cần suy nghĩ tìm các yếu tố cấu thành một bài văn như: sự việc xảy ra, tâm trạng của nhân vật, quan hệ giữa các nhân vật, cảnh thiên nhiên,...
- Các em đọc, nắm vững Ghi nhớ trong SGK.
II. LUYỆN TẬP
1. a) Đề tài đã được xác định: Một HS vốn mang bản chất tốt, nhưng do một hoàn cảnh nào đó xô đẩy mà phạm sai lầm, nhưng đã kịp thời tỉnh ngộ và vươn lên.
b) Cốt truyện có thể gồm các ý: Một HS vốn hiền lành, trung thực, bị kẻ xấu lôi kéo và phạm sai lầm đáng tiếc, đau khổ, ân hận, dằn vặt, tự đấu tranh hoặc gặp người tốt giúp đỡ, vươn lên trong cuộc sống và học tập...
c) Từ cốt truyện, lập dàn ý ba phần với các sự việc, nhân vật, các chi tiết tóm lược về cảnh, về tâm trạng nhân vật chính, lời nói, hành động của nhân vật phụ...
2. Lập dàn ý cho bài văn viết về một câu chuyện xảy ra trong cuộc sống.
a) Việc đầu tiên là chọn đề tài và dự kiến cốt truyện, ví dụ có thể viết về đội thanh niên tình nguyện hay một đôi bạn giúp nhau vượt khó...
b) Phác qua ba phần của dàn ý.
c) Tìm sự việc, nhân vật, thời gian, không gian xảy ra câu chuyện, sau đó ghi vào dàn ý.