I. DÀN Ý

1. Mở bài:

a. Ba câu đầu:

+ Khung cảnh nên thơ, làm nền cho tình yêu đôi lứa.

- Hình ảnh khu vườn tươi đẹp với sắc trắng của hoa bưởi, màu xanh biếc của nụ tầm xuân... hiện lên lung linh trong hồi ức của chàng trai. Cả những hành động, cử chỉ hồn nhiên (Trèo lên cây bưởi...; Bước xuống vườn cà...) để hái hoa tặng người con gái mình yêu cũng rõ ràng như mới xảy ra hôm qua, chứng tỏ tình cảm chàng trai dành cho cô gái là sâu nặng, khó quên. Chàng trai đặt rất nhiều hi vọng vào mối tình trong sáng, chân thành ấy.

b. Câu thứ tư:

+ Tâm trạng của chàng trai.

- Cách ngắt nhịp chậm, ngập ngừng, thể hiện tâm trạng hụt hẫng, nuối tiếc của chàng trai trước sự thật phũ phàng: Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay!

- Âm hưởng câu ca dao nghẹn ngào, chua xót. Sau đó là một khoảng lặng để vị chua xót, tiếc nuối thấm vào tim.

c. Sáu câu sau:

+ Lời đáp và tâm sự của cô gái.

- Cô gái trách chàng trai vì do dự, phân vân mà để lỡ làng chuyện hôn nhân. Trong lời trách có sự nuối tiếc, buồn rầu: Ba đồng một mớ trầu cay, Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không? chứng tỏ cô gái cũng yêu chàng trai và chờ đợi. Đó là điều an ủi duy nhất đối với chàng trai trong tình cảnh lỡ làng này.

- Thái độ do dự của chàng trai có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân: do nghèo túng, do cha mẹ hai bên chưa thuận, do một vấn đề khách quan nào đó tác động... Nhưng vì lẽ gì thì chuyện cũng đã rồi, khó lòng thay đổi.

- Dẫu có chồng rồi nhưng cô gái không có tình yêu, hạnh phúc, vì thế cô tự ví mình Như chim vào lồng, như cá cắn câu. Tâm trạng của cô là buồn bã và tuyệt vọng: Cá cắn câu biết đâu mà gỡ, Chim vào lồng biết thuở nào ra? Trong lời giãi bày vẫn thoáng chút hờn trách người yêu, vì chàng mà nên nỗi cả hai đều khổ. Cô gái muốn thoát khỏi cuộc hôn nhân không như ý nhưng đâu phải dễ dàng.

3. Kết bài:

- Bài ca dao là tâm sự chua xót của đôi lứa yêu nhau tha thiết mà không lấy được nhau.

- Chuyện tình trái ngang như vậy rất phổ biến trong xã hội phong kiến, khi tình yêu tự do không được chấp nhận.

- Âm hưởng bài ca dao là một lời than thở buồn bã nhưng vẫn trong sáng, lành mạnh, làm thổn thức những trái tim đồng điệu.

II. BÀI LÀM

Trèo lên cây bưởi hái hoa là một bài ca dao tình yêu độc đáo được lưu truyền rộng rãi từ bao đời nay trong dân gian và có nhiều cách hiểu khác nhau:

* Cách hiểu thứ nhất cho rằng đây là lời tâm sự giữa đôi trai gái yêu nhau nhưng không lấy được nhau vì nguyên nhân khách quan nào đó. Khi biết cô gái đã lấy chồng, chàng trai đau khổ tiếc nuối, chỉ biết gặp người thương để thổ lộ nỗi lòng.

* Cách hiểu thứ hai khẳng định đây là lời tỏ tình của chàng trai nhưng éo le thay, cô gái đã có chồng.

* Cách hiểu thứ ba thiên về ý bài ca dao là lời trách móc, giận hờn của cô gái đối với chàng trai. Vì chàng do dự mà làm cho tình yêu dang dở.

Cơ sở của ba cách hiểu trên dựa vào việc xác định nội dung giao tiếp, tức là lời tâm sự, lời tỏ tình giữa các nhân vật trong bài ca dao.

Bài viết này đề cập đến cách hiểu thứ nhất và thứ hai.

* Cách hiểu thứ nhất:

Mở đầu bài ca dao, ta như thấy hiển hiện trước mắt một khu vườn mùa xuân đầy hoa:

Trèo lên cây bưởi hái hoa,

Bước xuống vườn cà, hái nụ tầm xuân.

Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc...

Trong khu vườn ấy có sự hài hoà tuyệt đẹp giữa màu trắng của hoa bưởi, màu tím của hoa cà, màu xanh biếc của nụ tầm xuân... Quả là một khung cảnh nên thơ, rất hợp với tình yêu đôi lứa.

Hình ảnh nụ tầm xuân được nhắc lại hai lần liền nhau ở cuối câu 1 và đầu câu 2 như khơi gợi và làm sống dậy trong kí ức chàng trai những kỉ niệm khó quên của buổi ban đầu gặp gỡ giữa mình và cô gái. Tầm xuân không phải chỉ là tên một loài hoa (thuộc họ hoa hồng) mà nó còn là một tín hiệu báo mùa xuân tới; tín hiệu của cái đẹp, cái tốt, của hi vọng tràn đầy.

Hồi ức của chàng trai tái hiện những điều thật giản dị, cụ thể nhưng cũng hết sức sống động và gợi cảm. Chàng trai không chỉ nhắc đến hoa bưởi, nụ tầm xuân, vườn cà mà còn nhớ như in cả những động tác trèo lên, bước xuống nhí nhảnh, hồn nhiên. Chắc hẳn những cái đó đã gắn chặt với thời niên thiếu và tình yêu của hai người.

Chỉ hai câu ca dao mộc mạc mà gợi lên cả một trời thương nhớ. Sắc trắng tinh khôi, hương thơm ngan ngát của hoa bưởi ướp trong làn tóc. Nụ tầm xuân bé nhỏ, xinh tươi hé nở như nụ cười tình tứ của em trao cho anh. Nhưng những hình ảnh ấy đều chỉ là ẩn dụ tượng trưng cho những kỉ niệm đẹp đã qua. Chàng trai thất tình hồi tưởng lại cảnh cũ người xưa, để rồi chỉ biết thốt lên một câu nghẹn ngào chua xót: Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay!

Sau đó là một khoảng lặng, đủ thời gian cho vị chua xót, tiếc nuối thấm vào tim. Cô gái có dịp bày tỏ lòng mình:

Ba đồng một mớ trầu cay,

Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?

Cô gái nhẹ nhàng trách chàng trai vì do dự mà làm lỡ chuyện tình duyên, đồng thời thể hiện nỗi buồn cho cảnh ngộ của mình.

Lời trách móc dịu dàng và âu yếm: Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?! (Còn không nghĩa là em còn ở với mẹ cha, chưa đi lấy chồng). Nếu không thật lòng yêu thì cô gái không thể có những lời chân thành như vậy. Đó cũng là điều an ủi duy nhất đối với chàng trai lúc này.

Chuyện đời vốn đã phức tạp nhưng chuyện tình lại càng phức tạp hơn. Nguyên nhân chàng trai không dám hoặc không thể dạm hỏi cô gái làm vợ đâu chỉ đơn thuần là chuyện đắt rẻ của trầu cau mà có thể do những nguyên nhân khác như : cha mẹ hai bên không ưng thuận hoặc gia cảnh chàng trai quá nghèo chẳng hạn.

Câu: Ba đồng một mớ trầu cay giản dị, tự nhiên nhưng bao hàm nhiều ý nghĩa. Ba đồng (số ít) đối lập với một mớ (số nhiều). Trầu càng rẻ thì cái giá phải trả cho tình duyên đã lỡ làng càng đắt, sự tiếc nuối càng tăng. Do vậy mà chàng trai lại càng xót xa, ân hận! Cô gái trách chàng trai vì sao anh không hỏi cô làm vợ đúng lúc, để đến nỗi giờ đây cả hai phải lâm vào cảnh day dứt, khổ tâm?!

Duyên tình chúng mình dang dở, lỗi ấy tại ai? Tại ai đi nữa thì bây giờ cũng đã muộn màng: Bây giờ em đã có chồng, Như chim vào lồng như cá cắn câu. Chim vào lồng, cá cắn câu là những thành ngữ quen thuộc nói về hoàn cảnh bị ràng buộc, mất tự do của người con gái đã có chồng. Dù muốn hay không thì cũng đành lòng vậy, cầm lòng vậy! Câu ca dao có âm điệu trầm buồn, thổn thức, giống như tiếng thở dài chua xót cho duyên phận lỡ làng. Người con gái có chồng mà thở than như thế thì rõ ràng là không được sống trong tình yêu và hạnh phúc, muốn thoát ra khỏi cuộc hôn nhân bất như ý ấy nhưng vô vọng.

Cô gái giãi bày với bạn tình năm xưa về cảnh ván đã đóng thuyền của mình và cũng hé lộ ra cái ý: Tiếc thay chút nghĩa cũ càng, Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng (Truyện Kiều). Chỉ cần bấy nhiêu thôi cũng đủ vơi bớt nỗi đau đang chất chứa trong cõi lòng tan nát của chàng trai.

* Cách hiểu thứ hai:

Bài ca dao được coi là lời đối đáp tỏ tình của đôi trai gái gặp nhau, biết nhau và cảm nhau muộn màng - vì cô gái đã có chồng.

Chàng trai dẫu biết rằng cô gái đã có chồng và không thể tính chuyện trăm năm được nữa nhưng không nén nổi tình cảm của mình, vẫn thốt lên những lời than thở bộc lộ sự nuối tiếc chân thành. Nếu hiểu như vậy, ta sẽ thấy cách tỏ tình của chàng trai hết sức độc đáo và tinh tế.

Cô gái đã có chồng khiến cho chàng trai rơi vào tình trạng chới với thất vọng ngay khi tình yêu vừa chớm nở. Chàng trai dùng lối nói bóng gió xa xôi, thậm chí loanh quanh khó hiểu: Trèo lên cây bưởi hái hoa, Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân, Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc ; rồi lại nói thẳng đến mức không thể nào giản dị, tự nhiên hơn: Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay!

Ba câu đầu kể về chuyện hái hoa trong vườn. Từ cách kể đến nội dung được tường thuật, miêu tả đều toát lên một điều gì đó không bình thường trong tâm trạng của người kể chuyện. Căn cứ theo đó thì cái nổi lên trong câu chuyện không phải là hoa bưởi hay nụ tầm xuân mà chủ yếu là những động tác trèo lên, bước xuống. Cho nên dù chuyện hái hoa là thực hay hư thì nó cũng phản ánh rất rõ cái trạng thái bối rối, đứng ngồi không yên của chàng trai đang muốn bày tỏ tình yêu tha thiết và nỗi tiếc nuối khôn nguôi của mình trước người con gái anh yêu.

Câu đầu nói đến hoa, câu sau nói đến nụ, vừa tạo sự không trùng lặp, vừa phù hợp với vần điệu của câu thơ, đồng thời lại tạo được một ý thơ, làm điểm tựa tuyệt vời để chuyển sang câu 3 một cách tự nhiên, hợp lí.

Có thể coi câu: Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc là nhịp cầu và bước chuyển tiếp tài tình không thể thiếu giữa hai cách nói, hai hình thức thể hiện tự sự và trữ tình, hư và thực, xa và gần. Tính từ xanh biếc rất phù hợp với ý thơ và vần thơ. Còn màu xanh biếc có đúng với màu hoa tầm xuân trong thực tế hay không thì có lẽ không cần bình luận. Bởi vì trong ca dao có nhiều câu nói đến những mùi vị, màu sắc và những điều không bao giờ có trong thực tế mà chỉ có trong trí tưởng tượng mà thôi. Ví dụ:

Hoa cúc vàng nở ra hoa cúc tím,

Em đã có chồng, trả yếm cho anh.

Trở lại với bài ca dao trên, trong khi chàng trai thất tình não nuột thốt lên lời than thở: Em có chồng rồi, anh tiếc lắm thay thì cô gái lại tỏ ra bình tĩnh và chủ động hơn. Cô nhẹ nhàng hơn trách sự chậm trễ và thiếu chủ động của chàng trai:

Ba đồng một mở trầu cay,

Sao anh chẳng hỏi những ngày còn không?

Cách trả lời thật khôn khéo, vừa có tình vừa có lí, vừa khiêm nhường vừa tự trọng, không thể bắt bẻ vào đâu được.

Lời đáp của cô gái quả ngắn ngọn, đủ ý nhưng chưa đủ tình, cho nên chưa thể làm nguôi ngoai sự tiếc nuối trong lòng chàng trai. Đó cũng là lí do khiến cô gái phải tiếp tục phân trần, than thở để an ủi chàng trai, đồng thời khẳng định một lần nữa hoàn cảnh ván đã đóng thuyền không thể thay đổi được của mình:

Bây giờ em đã có chồng,

Như chim vào lồng, như cá cắn câu:

Cá cắn câu biết đâu mà gỡ,

Chim vào lòng biết thuở nào ra?

Hình ảnh chim vào lồng, cá cắn câu ngoài ý nghĩa chỉ sự tù túng, bế tắc còn có ý nghĩa về một sự việc nào đó đã ổn định như phận gái đã có chồng. Cô gái từ chối lời tỏ tình của chàng trai bằng lời lẽ mềm mỏng, khiêm nhường, có lí có tình, khiến cho chàng trai dẫu có buồn, có tiếc thì cũng phải đành lòng chấp nhận.

Bài ca dao là tâm sự của đôi trai gái yêu nhau nhưng không còn cơ hội đến với nhau. Cho nên nó là nỗi buồn muôn thuở của những mối tình lỡ hẹn trong cuộc đời. Chuyện tình ngang trái của đôi trai gái dường như đã kết thúc song vẫn còn mãi từ bài ca không chỉ là sự tiếc nuối, mà còn là cả một tấm lòng cảm thông lành mạnh, độ lượng, tôn trọng lẫn nhau trong tình yêu của người xưa.