I. DÀN Ý
1. Mở bài:
- Nguyễn Trãi là vị anh hùng dân tộc tên tuổi lẫy lừng trong lịch sử giữ nước.
- Tài năng xuất chúng của ông thể hiện trên nhiều lĩnh vực : chính trị, quân sự, ngoại giao, văn chương.
- Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Trãi khá đồ sộ. Ông có những đóng góp to lớn cho nền văn học nước nhà.
- Bài thơ Cảnh ngày hè được sáng tác vào thời gian Nguyễn Trãi đã lui về nghỉ ở Côn Sơn (Hải Dương). Tác giả ghi lại cảm xúc phấn chấn của mình trước cảnh vật mùa hè tưng bừng sức sống và kín đáo gửi gắm vào bài thơ khát vọng dân giàu, nước mạnh.
2. Thân bài:
* Phân tích bài thơ.
+ Câu lục ngôn mở đầu (đề): Hoàn cảnh sống của nhà thơ lúc đó.
- Về hình thức, đây là sự phá cách táo bạo ít thấy trong thơ thất ngôn bát cú Đường luật. Phần đề vốn hai câu, đây chỉ có một câu, lại là lục ngôn (sáu chữ).
- Nhịp điệu thong thả : Rỗi / hóng mát / thuở ngày trường phản ánh tư thế ung dung, tự tại vốn có của tác giả. Từ rỗi (nhàn nhã), ngày trường (ngày dài), thể hiện cảm nhận của nhà thơ về tình cảnh của mình lúc này. Đây là dịp hiếm có trong cuộc đời con người luôn luôn bận rộn việc dân việc nước.
+ Ba câu tiếp theo: Bức tranh khung cảnh mùa hè tràn đầy sức sống.
- Chỉ vài nét bút phác hoạ tài tình, Nguyễn Trãi đã thể hiện được cái hồn của cảnh vật thiên nhiên. Nghệ thuật tả cảnh từ gần đến xa, từ cao xuống thấp. (Cây hoè, cây lựu trước sân, sen trong ao, chợ cá, lầu tịch dương). Màu sắc tươi tắn, hài hoà. (Lá hoè xanh, hoa lựu đỏ).
- Nghệ thuật sử dụng từ ngữ rất chọn lọc và sáng tạo, nhất là các tính từ đùn đùn, rợp, giường, phun, tiễn... tạo nên những hình ảnh mới lạ, đầy ấn tượng. Động từ đùn đùn, tính từ rợp đặc tả sức sống tràn đầy. Bóng cây như toả bóng mát vào tâm hồn thi sĩ. Cây lựu nở đầy hoa (phun thức đỏ ), hương sen thơm phảng phất trong không gian.
- Nhà thơ không đơn thuần tả cảnh mà ngụ tình trong đó. Giữa cảnh vật và con người có những nét tương đồng, hoà hợp. (Màu xanh và sức sống của cây hoè tượng trưng cho sức sống, lòng yêu đời. Màu đỏ của hoa lựu tượng trưng cho tấm lòng son. Mùi hương của sen tượng trưng cho cốt cách, khí tiết thanh cao của người quân tử.)
+ Hai câu 5 và 6 (luận): Bóng dáng, hơi hướng cuộc sống con người được thể hiện qua hình ảnh:
Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
- Từ tượng thanh lao xao đặt ở đầu câu làm nổi bật không khí làm ăn nhộn nhịp của làng ngư phủ. Dắng dỏi cầm ve (từ cổ, chỉ tiếng ve kêu không dứt, tựa tiếng đàn). Tịch dương: hoàng hôn. Tiếng ve không gợi buồn mà thể hiện nét đặc trưng của mùa hè, khiến tâm trạng nhà thơ thêm náo nức.
+ Hai câu 7 và 8 (kết): Tình yêu cuộc sống, yêu con người; trách nhiệm đối với dân, với nước của nhà thơ.
- Thiên nhiên tươi đẹp, cuộc sống yên bình nơi thôn dã đem lại cảm xúc và thi hứng cho tác giả ; động viên, an ủi ông trong hoàn cảnh buộc phải lui về ở ẩn trong lúc việc nước bộn bề.
- Tuy hoà hợp với thiên nhiên nhưng Nguyễn Trãi lúc nào cũng canh cánh nỗi niềm lo nước, thương dân. Ông bày tỏ mong ước dân chúng được sống trong hoà bình, no ấm:
Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,
Dân giàu đủ khắp đòi phương.
- Ngu cầm: điển tích về cây đàn của thời vua Nghiêu, vua Thuấn (thời đại thái bình thịnh trị trong lịch sử Trung Quốc cổ) được tác giả mượn để nói lên ước vọng tha thiết mong cho dân giàu nước mạnh của mình. Đó cũng là lý tưởng cao đẹp mà suốt đời Nguyễn Trãi theo đuổi và cống hiến.
3. Kết bài:
- Cảnh ngày hè là một bài thơ độc đáo về hình thức, sâu sắc về nội dung.
- Thông qua việc miêu tả thiên nhiên tràn đầy sức sống, tác giả thể hiện tình yêu tha thiết con người, cuộc đời và bày tỏ ước mong dân chúng muôn phương được sống ấm no, hạnh phúc trong cảnh đất nước thái bình, thịnh trị.
II. BÀI LÀM
Nguyễn Trãi là vị anh hùng tên tuổi lẫy lừng trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc ta. Tài năng kiệt xuất của ông không chỉ được khẳng định trong lĩnh vực chính trị, quân sự, ngoại giao mà còn được khẳng định qua sự nghiệp văn chương đồ sộ với những đóng góp lớn lao cho nền văn học nước nhà.
Lí tưởng mà Nguyễn Trãi ôm ấp là giúp vua làm cho đất nước thái bình, nhân dân thịnh vượng. Lí tưởng cao đẹp ấy là nguồn động viên mạnh mẽ khiến ông vượt qua mọi thử thách, gian nan trên đường đời. Lúc được nhà vua tin dùng cũng như khi thất sủng, nỗi niềm lo nước, thương dân luôn canh cánh bên lòng ông. Giông bão cuộc đời không thể dập tắt nổi ngọn lửa nhiệt tình trong tâm hồn người chí sĩ tài đức vẹn toàn ấy.
Bài thơ Cảnh ngày hè được sáng tác vào thời gian Nguyễn Trãi về nghỉ ở Côn Sơn. Ông tạm thời xa lánh chốn kinh đô tấp nập ngựa xe và chốn cửa quyền hiểm hóc để về với thiên nhiên trong trẻo, an lành nơi thôn dã, bầu bạn cùng dân cày cuốc, cùng mây nước, chim muông, hoa cỏ hữu tình. Trong những tháng ngày dài nhàn nhã “bất đắc dĩ” ấy, nhà thơ có lúc thấy vui trước cảnh vật mùa hè tưng bừng sức sống và kín đáo gửi vào những vần thơ tả cảnh một thoáng khát vọng mong cho dân giàu, nước mạnh. Bài thơ phản ánh tâm hồn Nguyễn Trãi chan chứa tình yêu thiên nhiên, yêu đời, yêu nhân dân, đất nước.
Bài thơ mở đầu bằng câu lục ngôn nêu rõ hoàn cảnh của nhà thơ lúc đó:
Rỗi / hóng mát / thuở ngày trường.
Lẽ ra câu thơ phải bảy chữ mới đúng là thể thất ngôn bát cú quen thuộc, song Nguyễn Trãi đã lược đi một chữ. Đây cũng là một cách tân táo bạo, mới mẻ trong thơ Nôm nước ta thuở ấy. Nhịp thơ 1/ 2/ 3 chậm rãi phản ánh tư thế ung dung, tự tại vốn có của tác giả.
Chữ Rỗi tách riêng thành một nhịp thể hiện cảm nhận của tác giả về tình cảnh của mình. Rỗi là từ cổ, có nghĩa là nhàn nhã, không vướng bận điều gì. Cuộc đời Nguyễn Trãi thường không mấy lúc được thảnh thơi. Đây là lúc ông được sống ung dung, được thoả ước nguyện hoà mình với thiên nhiên mà ông hằng yêu mến.
Không có việc gì quan trọng, cần kíp để làm cả, chỉ có mỗi “việc” là hóng mát. Ngày trường là ngày dài. Đây là cảm giác tâm lí về thời gian của người đang sống trong cảnh nhàn rỗi, thấy ngày dường như dài ra. Với con người ưa suy nghĩ, hành động như Nguyễn Trãi thì cảm giác ấy càng rõ hơn bao giờ hết. Giữa lúc xây dựng lại non sông sau chiến tranh, việc dân việc nước bời bời mà ông bị bắt buộc phải hóng mát hết ngày này qua ngày khác thì quả là trớ trêu. Bởi vậy, ông rơi vào cảnh thân nhàn mà tâm bất nhàn. Đằng sau câu thơ trên dường như thấp thoáng một nụ cười chua chát của Nguyễn Trãi trước tình cảnh trớ trêu ấy.
Chỉ có vẻ đẹp hồn nhiên, vô tư của cảnh vật mới có thể tạm xua đi những áng mây buồn vướng vít trong tâm hồn ông. Ông mở lòng đón nhận thiên nhiên và thấy vui trước cảnh:
Hoè lục đùn đùn tán rợp giương
Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ,
Hồng liên trì đã tiễn mùi hương.
Chỉ vài nét bút phác hoạ mà bức tranh quê đã hiện lên tươi khoẻ, hài hoà. Cây trước sân, cây trong ao đều ở trạng thái tràn đầy sức sống, đua nhau vươn lên khoe sắc, toả hương. Cây hòe với tán lá xanh um xoè rộng, trong khi cây lựu nở đầy những bông hoa đỏ thắm và sen hồng đã nức mùi hương. Sức sống trong cây đang đùn đùn dâng lên cành lên lá, lên hoa. Cây toả bóng rợp xuống mặt sân, toả luôn bóng mát vào hồn thi sĩ.
Ba câu thơ nói đến ba loại cây: hoè, lựu, sen nhưng chẳng lẽ tác giả chỉ nói đến cây? Dường như có cả con người lồng trong đó, hết sức kín đáo. Các từ đùn đùn, (dồn dập tuôn ra) giương (toả rộng ra), phun, tiễn (ngát, nức) gợi tả sức sống căng đầy chất chứa bên trong sự vật, tạo nên những hình ảnh mới lạ, ấn tượng. Câu thơ thứ hai ngắt nhịp 4/ 3. Hai câu thơ tiếp theo đổi nhịp thành 3/4, tạo thêm cho cảnh vật vẻ sinh động, rộn ràng. Giữa cảnh với người có nét tương đồng nào chăng? Đời người anh hùng cũng đã vơi nhưng giống như hàng tùng bách dày dạn tuyết sương nên sức sống vẫn chảy mạnh trong huyết quản. Thức đỏ (màu đỏ) của hoa lựu phải chăng là thức đỏ của tấm lòng sắt son với dân với nước?! Mùi hương thơm ngát của sen có phải là lí tưởng chẳng bao giờ phai nhạt của Nguyễn Trãi suốt đời phấn đấu vì đất nước thanh bình, vì nhân dân hạnh phúc?! Rõ ràng ở đây, cảnh và người có những nét tương đồng và đều đẹp đẽ, hài hoà.
Ở bốn câu thơ trên, nhà thơ mới nhắc đến màu sắc, hương thơm, cây cỏ; ở hai câu thơ tiếp theo còn có thêm mùi vị, âm thanh, hình ảnh con người và cảnh vật:
Lao xao chợ cá làng ngư phủ,
Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.
Từ tượng thanh Lao xao đặt trước hình ảnh chợ cá làm nổi bật không khí nhộn nhịp của làng ngư phủ. Lao xao tiếng trao qua đổi lại, ồn ã tiếng nói tiếng cười. Tất cả đều là hơi hướng của cuộc sống lao động cần cù, chân chất. Những âm thanh lao xao ấy hoà vào tiếng ve kêu dắng dỏi bất thần nổi lên trong chiều tà, báo hiệu chấm dứt một ngày hè nơi thôn dã. Tiếng ve lúc chiều tà thường gợi buồn, nhưng với nhà thơ lúc này, nó trở thành tiếng đàn rộn rã khiến tâm trạng nhà thơ cũng náo nức hẳn lên.
Cỏ cây, hoa lá, con người đầy sức sống khơi dậy trong lòng nhà thơ cảm xúc nhẹ nhàng, sâu lắng và những suy nghĩ chân thành, tâm huyết nhất. Đó là tình yêu cuộc sống, yêu con người và trách nhiệm đối với dân với nước. Nguyễn Trãi luôn tâm niệm lấy dân làm gốc (dân vi bản, dân vi quý) cho nên trước thiên nhiên tươi xanh, trước những con người cần cù, lam lũ, lòng ông lại dấy lên khát vọng mãnh liệt:
Dẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,
Dân giàu đủ khắp đòi phương.
Ông ước gì lúc này có được trong tay cây đàn của vua Thuấn, đàn một tiếng để nói lên niềm mong mỏi lớn nhất của mình là dân chúng khắp nơi đều được giàu có, no đủ. Ấn giấu đằng sau lời ước mong ấy là sự trách móc nhẹ nhàng mà nghiêm khắc bọn quyền thần tham bạo ở triều đình đương thời không còn nghĩ đến dân, đến nước. Theo ông, với cảnh nước non tươi đẹp cùng nhân dân chất phác, siêng năng, cuộc sống lẽ ra phải được trở lại ấm no, hạnh phúc từ lâu.
Vậy là dẫu hoà hợp đến hết mình với thiên nhiên, Nguyễn Trãi vẫn không nguôi nỗi niềm dân nước. Ông tìm thấy ở thiên nhiên cỏ hoa xinh tươi kia một nguồn thi hứng, nguồn động viên, an ủi và khích lệ đáng quý đối với bản thân. Điều đó góp phần tạo nên cốt cách của Nguyễn Trãi, bậc trượng phu - chính nhân quân tử - hiên ngang như cây tùng, cây bách trước giông bão cuộc đời.
Cảnh ngày hè là một sáng tạo độc đáo của Nguyễn Trãi về hình thức thơ. Câu thất ngôn xen lục ngôn, các vế đối rất chỉnh, cách sử dụng từ láy rất tài tình. Để tăng sức biểu hiện của các tính từ và động từ, tác giả đem chúng đặt ở đầu câu. Đây là bài thơ tả cảnh ngày hè tràn đầy sức sống. Bài thơ không chỉ miêu tả cảnh sắc đặc trưng của mùa hè, mà còn là “ tức cảnh sinh tình”. Cảnh ở đây thể hiện niềm vui sống, háo hức, tươi tắn, trẻ trung của tâm hồn nhà thơ và niềm ao ước của Nguyễn Trãi về hạnh phúc cho dân chúng muôn phương.