Thương nhau củ ấu cũng tròn
Ghét nhau quả bồ hòn cũng méo
(Ca dao)
Ta có thể nói một cách công bằng rằng: Củ ấu không phải méo mó với hình thù đa dạng mà sự méo mó ấy không giống bất cứ một loài củ nào bị bóp méo do cấu thành trong đất. Củ ấu lớn lên trong môi trường nước, nhưng không vì được phát triển nuông chiều một cách thoải mái như vậy, củ ấu cũng chỉ to, chỉ méo với đúng khuôn hình trời định của loài củ. Điều đó có nghĩa, củ ấu nào cũng sàn sàn như nhau. Mỗi củ chỉ bằng đầu ngón tay cái, phía cuống nhỏ thuôn thuôn ra phía ngoài có hai cái sừng rất nhọn sắc, tạo thành một hình tam giác. Ở giữa khoảng của hai cái sừng ấy là cái mắt của củ. Ta có thể hình dung củ ấu là một cái đầu non trâu bé tí. Các cậu bé, cô bé thường lấy một củ khoai lang to bằng quả cau, rồi lấy củ ấu làm đầu, dùng que tăm nối vào chiều dọc của củ khoai, cắm thêm bốn que tăm làm chân là thành một con trâu xinh xinh, có thể gọi “nghé ọ” được rồi.
Củ ấu là một loài cây trồng bằng hạt. Người trồng ấu ấn củ ấu xuống bùn vào mùa xuân, dù ao sâu ấu cũng có thể mọc mầm ngoi lên mặt nước được. Nhưng lượng nước thích hợp cho cây ấu phát triển tốt là ở khoảng nước có độ sâu trên dưới 40cm. Cây ấu đẻ nhánh dưới gốc thành từng khóm, mỗi khóm có từ 4 đến 6 nhánh. Lá ấu to bằng chân vịt con mới nở, có hình tam giác nhọn, đầu lá có răng cưa. Mặt dưới lá có màu tím nâu, mặt trên lá màu xanh. Tất cả những cuống lá mọc chụm vào ngọn cây, xòe ra xung quanh như một đĩa xanh đựng những bông hoa mọc ra từ những nách lá, xòe ra màu trắng phơn phớt nổi lên trên đám lá. Khi những cánh hoa rụng, đài hoa lặn xuống dưới nước, thành quả ngâm trong nước. Những quả già từ màu xanh chuyển sang màu tím đen. Những quả tím đen nếu người không hái, tự quả rụng xuống đáy nước và tiếp tục mọc mầm lên để tồn tại nòi giống. Vòng đời của cây ấu là như vậy. Hoa ấu nở từ mùa thu, hết đợt hoa này lại tiếp tục nở ra đợt hoa khác. Mùa hoa ấu kéo dài cho đến khi trời rét quá, cây ấu mới chịu tàn lụi, thả một đợt quả cuối cùng xuống đáy ao. Tuy nhiên, những quả ấu già mà ta quen gọi là củ ấu chưa kịp lặn xuống đáy bùn, chúng đã bị những bàn tay con người đỡ lấy, đem về luộc chín làm quà cho trẻ con.
Vâng, chỉ có trẻ con ưa thích những gói củ ấu hơn ai khác. Về mùa củ ấu, các cô bé, cậu bé sống trong làng quê xưa có ai quên dặn mẹ đi chợ mua cho gói quà củ ấu không nhỉ? Những củ ấu đen đen, có hai cái sừng như cái đầu con trâu bé tí ấy, ta ghé răng khẽ khàng cắn vỡ lớp vỏ, bẻ gẫy sừng trâu đi, cái nhân bên trong củ ấu trắng đục, vừa bùi vừa béo, lại hơi ngon ngọt là hình ảnh theo ta đến suốt đời. Những gói quà quê nghèo ấy, sau này ta lớn lên thành những cô gái, những chàng trai, khi gặp nhau lại muốn đọc lên câu ca dao: “Thương nhau củ ấu cũng tròn..."