Bến quê (trích)

Bài 27. BẾN QUÊ (Trích)

A. YÊU CẦU

- Qua tâm trạng và cảnh ngộ của nhân vật Nhĩ, cảm nhận được ý nghĩa triết lí mang tính trải nghiệm về cuộc đời con người; biết nhận ra những vẻ đẹp bình dị và quý giá trong những gì gần gũi của quê hương, gia đình.

- Thấy và phân tích được những đặc sắc nghệ thuật của truyện (tạo tình huống nghịch lí, trần thuật qua dòng nội tâm nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu giàu chất suy tư, hình ảnh biểu tượng).

- Rèn kĩ năng phân tích tác phẩm truyện có sự kết hợp giữa các yếu tố: tự sự, trữ tình và triết lí.

B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP

I- Phần bài học

Câu hỏi 1. Nhân vật Nhĩ trong truyện ở vào hoàn cảnh như thế nào? Xây dựng tình huống ấy, tác giả nhằm thể hiện điều gì?

Gợi ý

Nhân vật Nhĩ trong truyện ở vào một hoàn cảnh đặc biệt: Từng đi khắp nơi, nhưng vì căn bệnh hiểm nghèo đã khiến Nhĩ hầu như bị tê liệt toàn thân, không thể tự mình di chuyển được. Tất cả mọi sinh hoạt của anh đều phải nhờ vào sự giúp đỡ của người khác, mà chủ yếu là Liên, vợ anh. Chính vào thời điểm ấy, Nhĩ phát hiện ra vùng đất bên kia sông, nơi bến quê thân thuộc với anh, có một vẻ đẹp bình dị và quyến rũ. Vẻ đẹp thân thuộc ấy hiện ra ngay phía trước cửa sổ nhà anh, nhưng anh biết rằng sẽ không bao giờ có thể được đặt chân lên mảnh đất ấy, dù nó ở rất gần anh. Không thể nào làm được cái điều mình khao khát, anh đã nhờ cậu con trai thực hiện giúp mình. Nhưng ở đây anh lại gặp một nghịch lí nữa: Đứa con không hiểu được ước muốn của cha, nên làm một cách miễn cưỡng và rồi lại bị cuốn hút vào trò chơi hấp dẫn mà nó gặp trên đường đi, để rồi lỡ chuyến đò sang ngang duy nhất trong ngày. Anh không trách đứa con trai bởi vì "vả lại nó đã thấy có gì đáng hấp dẫn ở bên kia sông đâu?".

Tạo ra một chuỗi những tình huống nghịch lí như trên, tác giả muốn lưu ý người đọc đến một nhận thức về cuộc đời: cuộc sống và số phận con người chứa đựng những điều bất thường, những nghịch lí, ngẫu nhiên, vượt ra ngoài những dự định, ước muốn, những hiểu biết và cả những toan tính của con người. Ý nghĩa của tình huống nghịch lí trong truyện còn mở ra một nội dung triết lí nữa, mang tính tổng kết những trải nghiệm của cả đời người, qua những suy ngẫm của nhân vật Nhĩ "con người ta trên đường đời thật khó tránh được những cái điều vòng vèo hoặc chùng chình" cũng như sự giàu có và vẻ đẹp rất gần gũi của thiên nhiên như cái bãi bồi bên kia sông hay người vợ tảo tần, giàu tình yêu thương và đức hi sinh thì phải tới lúc này, khi sắp giã biệt cuộc đời, Nhĩ mới cảm nhận, thấm thía được.

Câu hỏi 2. Trong những ngày cuối cùng của cuộc đời mình, ở cảnh ngộ bị buộc chặt vào giường bệnh, Nhĩ đã nhìn thấy những gì qua khung cửa sổ và anh khao khát điều gì? Vì sao Nhĩ lại có niềm khao khát ấy và điều đó có ý nghĩa gì?

Gợi ý

- Nhĩ đã nhận ra vẻ đẹp của thiên nhiên, của cuộc sống trong một buổi sáng đầu thu. Vẻ đẹp ấy, trước đây, dù có điều kiện đi khắp nơi, anh đã không nhận ra được.

Cảnh vật được miêu tả theo tầm nhìn của Nhĩ từ gần ra xa, qua khung cửa sổ căn phòng của anh. Đó là một không gian có chiều sâu lẫn chiều rộng: từ những bông bằng lăng ngay ngoài cửa sổ đến con sông Hồng với màu đỏ nhạt lúc đã vào thu, vòm trời và sau cùng là bãi bồi bên kia sông.

Nhĩ đã phát hiện ra vẻ đẹp riêng của cảnh vật mà chỉ có thể cảm nhận nó bằng những cảm xúc tinh tế: những chùm hoa bằng lăng cuối mùa thu thưa thớt nhưng lại đậm nét hơn; con sông Hồng màu đỏ nhạt, mặt sông như rộng thêm ra, vòm trời như cao hơn, "Những tia nắng sớm đang từ từ di chuyển từ mặt nước lên những khoảng bờ bãi bên kia sông, và cả một vùng phù sa lâu đời của bãi bồi ở bên kia sông Hồng lúc này đang phô ra trước khuôn cửa sổ của gian gác nhà Nhĩ một thứ màu vàng thau xen với màu xanh non...". Những cảnh sắc ấy vốn quen thuộc, gần gũi, nhưng lại như rất mới mẻ với Nhĩ, tưởng chừng như lần đầu tiên anh cảm nhận được tất cả vẻ đẹp và sự giàu có của nó.

- Niềm khao khát của Nhĩ là được đặt chân lên bãi bồi bên kia bến sông. Trong hoàn cảnh này thì đó là niềm khao khát vô vọng. Niềm khao khát ấy chính là sự thức tỉnh về những giá trị bền vững, bình thường và sâu xa của cuộc sống, những giá trị thường bị ta bỏ qua, lãng quên, nhất là lúc còn trẻ, khi những ham muốn xa vời đang lôi cuốn con người tìm đến. Sự thức tỉnh này chỉ có được với những người từng trải, với Nhĩ thì đó là lúc cuối đời, khi phải nằm liệt trên giường bệnh. Bởi thế, đó là sự thức tỉnh có xen với niềm ân hận và nỗi xót xa: "Hoạ chăng chỉ có anh đã từng trải, đã từng in gót chân khắp mọi chân trời xa lạ mới nhìn thấy hết sự giàu có lẫn mọi vẻ đẹp của một cái bãi bồi sông Hồng ngay bờ bên kia".

Câu hỏi 3. Vì sao có thể nói ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh Châu ở thiên truyện này rất tinh tế và thấm đượm tinh thần nhân đạo? Phân tích sự miêu tả tâm lí nhân vật Nhĩ để khẳng định nhận xét ấy.

Gợi ý

Ngòi bút miêu tả tâm lí của Nguyễn Minh Châu ở thiên truyện này rất tinh tế và thấm đượm tinh thần nhân đạo. Điều này thể hiện ở sự lựa chọn và xử lí tình huống truyện.

Con người ta, vào hoàn cảnh nghiệt ngã, trước cái chết, thường có những khát vọng sống mãnh liệt, dễ bộc lộ lòng nhân ái, sự bao dung cao thượng của mình. Nguyễn Minh Châu không khai thác theo hướng này mà ông đặt nhân vật trong hoàn cảnh hết sức nghiệt ngã để nhân vật tự bộc lộ những suy ngẫm, trải nghiệm về cuộc đời một cách sâu sắc.

Nhĩ đã suy nghĩ về lẽ sống, về cuộc đời, về con người rất cụ thể. Đó là đứa con, người vợ và về chính cuộc đời mình.

Người vợ gầy guộc với bàn tay chan chứa yêu thương đã trở thành nơi nương tựa của cả gia đình trong những lúc này. Nhĩ để ý tới Liên (vợ mình) đang mặc tấm áo vá, những ngón tay gầy guộc âu yếm vuốt ve bên vai của anh và anh nhận ra tất cả tình yêu thương, sự tần tảo và đức hy sinh thầm lặng của vợ. Chính trong những ngày cuối đời, Nhĩ mới thực sự thấu hiểu với lòng biết ơn sâu sắc người vợ: "...cũng như cánh bãi bồi đang nằm phơi mình bên kia, tâm hồn Liên vẫn giữ nguyên vẹn những nét tần tảo và chịu đựng hi sinh từ bao đời xưa, và cũng chính nhờ có điều đó mà sau nhiều ngày tháng bôn tẩu, tìm kiếm... Nhĩ đã tìm thấy được nơi nương tựa là gia đình trong những ngày này".

Trong con mắt của người sắp từ giã cõi đời, mọi vật đều đẹp và đáng yêu một cách kì lạ. Bãi bồi bên kia sông, đối với Nhĩ trước kia và với cậu con trai mải chơi lúc này là bình thường nhưng bây giờ bỗng trở nên đẹp và hấp dẫn lạ thường. Đó chính là tình yêu cuộc sống của những người đã từng trải nghiệm qua cuộc đời nhiều thăng trầm, của người đang trải qua những giây phút hiểm nghèo.

Câu hỏi 4. Ở đoạn kết truyện, tác giả đã tập trung miêu tả chân dung và cử chỉ của nhân vật Nhĩ với vẻ rất khác thường. Hãy giải thích ý nghĩa của các chi tiết ấy.

Gợi ý

Ở cuối truyện, tác giả đã tập trung miêu tả chân dung và cử chỉ của nhân vật Nhĩ với vẻ rất khác thường. Khi thấy con đò ngang vừa chạm mũi vào bờ đất bên này sông "Anh đang cố thu nhặt hết mọi chút sức lực cuối cùng còn sót lại để đu mình nhô người ra ngoài, giơ một cánh tay gầy guộc ra phía ngoài cửa sổ khoát khoát y như đang khẩn thiết ra hiệu cho một người nào đó". Hành động cuối cùng này của Nhĩ có thể hiểu là anh đang nôn nóng thúc giục cậu con trai hãy mau mau kẻo lỡ chuyến đò duy nhất trong ngày. Nhưng hình ảnh này còn gợi ra ý nghĩa khái quát hơn. Đó là ý muốn thức tỉnh mọi người về cái vòng vèo, chùng chình mà chúng ta đang sa vào trên đường đời, để dứt ra khỏi nó, để hướng tới những giá trị đích thực, vốn rất giản dị, gần gũi và bền vững.

Nhân vật Nhĩ trong truyện là nhân vật tư tưởng, một kiểu loại nhân vật nổi tiếng trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu giai đoạn sau 1975. Nhà văn đã gửi gắm qua nhân vật nhiều điều quan sát, suy ngẫm, triết lí về cuộc đời và con người. Những chiêm nghiệm, triết lí này đã được diễn đạt thông qua đời sống nội tâm của nhân vật, với diễn biến tâm trạng phức tạp dưới sự tác động của hoàn cảnh và được miêu tả một cách tinh tế, hợp lí, sinh động chứ không phải là cái loa phát ngôn cho tác giả.

Câu hỏi 5. Nhiều hình ảnh, chi tiết trong truyện này mang tính biểu tượng. Hãy tìm một số hình ảnh, chi tiết như vậy và nêu ý nghĩa biểu tượng của chúng. (Gợi ý: hình ảnh bãi bồi bên kia sông, bờ sông bên này bị sụt lở, chi tiết anh con trai sa vào đám chơi phá cờ thế,...).

Gợi ý

Nhiều hình ảnh, chi tiết trong truyện này mang tính biểu tượng. Đó là các hình ảnh và chi tiết: bãi bồi bên kia sông, bờ sông bên này bị sụt lở, anh con trai sa vào đám chơi phá cờ thế,...

- Hình ảnh bãi bồi, bến sông và toàn bộ khung cảnh thiên nhiên được dựng lên trong truyện thực ra cũng mang một ý nghĩa khái quát, biểu tượng. Đó là vẻ đẹp của đời sống gần gũi, bình dị, thân thuộc của quê hương, xứ sở.

- Những bông hoa bằng lăng cuối mùa màu sắc như in đậm hơn; tiếng những tảng đá lở ở bờ sông bên này trong giấc ngủ của Nhĩ lúc gần sáng gợi ra ý nghĩa: sự sống của nhân vật Nhi đã ở vào những ngày cuối cùng.

- Đứa con trai của Nhĩ sa vào một đám chơi phá cờ thế bên lề đường gợi ra điều mà Nhĩ gọi là "sự chùng chình, vòng vèo" mà trên đường đời người ta khó tránh khỏi.

- Hành động và cử chỉ của Nhĩ ở cuối truyện là ý muốn thức tỉnh mọi người về "cái vòng vèo, chùng chình" mà chúng ta đang sa vào trên đường đời.

Câu hỏi 6. Truyện ngắn này chứa đựng những suy ngẫm, trải nghiệm của nhà văn về con người và cuộc đời. Tìm trong văn bản đoạn văn thể hiện tập trung chủ đề của truyện và nêu cảm nhận của em về đoạn văn.

Gợi ý

Bằng việc đặt nhân vật vào tình huống có tính nghịch lí, đặc biệt bằng đoạn văn diễn tả những suy nghĩ của nhân vật Nhĩ khi thấy đứa con ham chơi, quên việc bố nhờ, truyện phát hiện một điều có tính quy luật: trong cuộc đời, con người thường khó tránh khỏi những điều "vòng vèo, chùng chình", đồng thời thức tỉnh về những giá trị và vẻ đẹp đích thực của đời sống ở những cái rất gần gũi, bình thường mà bền vững.

II - Phần luyện tập

Bài tập 1. Đọc đoạn đầu của truyện và nhận xét nghệ thuật miêu tả thiên nhiên của tác giả trong đoạn văn ấy.

Gợi ý

Dựa vào phần phân tích khung cảnh thiên nhiên được nhìn qua tâm trạng của Nhĩ (đã phân tích ở trả lời câu hỏi 2 - phần Bài học trên).

Bài tập 2. (SGK tập 2, tr. 108, 109)

Gợi ý

Đây là đoạn văn chứa đựng nội dung triết lí chính của truyện, có ý nghĩa khái quát sự trải nghiệm của đời người. Em phải hiểu thấu đáo tác phẩm, thể hiện hiểu biết và chia sẻ suy nghĩ của tác giả qua bài viết của mình.