Bài 5. CHUYỆN CŨ TRONG PHỦ CHÚA TRỊNH (Trích Vũ trung tuỳ bút)
A. YÊU CẦU
- Thấy được cuộc sống xa hoa, sự nhũng nhiễu của vua chúa, quan lại thời Lê - Trịnh.
- Hiểu được nghệ thuật của thể loại tuỳ bút cổ với lối văn ghi chép cụ thể, chân thực và sinh động.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
I- Phần bài học
Câu hỏi 1. Thói ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận được miêu tả thông qua những chi tiết nào? Hãy nhận xét về lời văn ghi chép sự việc của tác giả. Tại sao kết thúc đoạn văn miêu tả này, tác giả lại nói: "... kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường"?
Gợi ý
- Thói ăn chơi xa xỉ, vô độ của chúa Trịnh và các quan lại hầu cận trong phủ được miêu tả thông qua những cảnh và những việc cụ thể:
+ Xây dựng đình đài liên miên và thú ngao du, ăn chơi xa xỉ, vô độ.
+ Bày vẽ trang trí trong phủ gây phiền nhiễu, tốn kém.
+ Doạ nạt, vu oan để thu lấy sản vật, thú quý.
- Tác giả kín đáo bộc lộ thái độ chủ quan của mình trước việc ăn chơi xa xỉ của chúa Trịnh khi miêu tả cảnh vườn của phủ Chúa nhưng với lời văn rất khách quan mang nhiều ẩn ý: "Mỗi khi đêm thanh cảnh vắng, tiếng chim kêu vượn hót ran khắp bốn bề, hoặc nửa đêm ồn ào như trận mưa sa gió táp, vỡ tổ tan đàn". Tác giả không bộc lộ thái độ phê phán, không phẫn nộ trước tội ác của đám quan lại, thậm chí còn gọi là "các cậu". Đây là một cách châm biếm sâu cay.
- Kết thúc đoạn văn miêu tả, tác giả viết: "... kẻ thức giả biết đó là triệu bất tường". Đây là linh cảm của tác giả về một xã hội đang trong tình cảnh thối nát, rối ren. Linh cảm ấy mang tính cảnh báo về những dấu hiệu bất thường, điềm gở bởi thói ăn chơi, hưởng lạc xa hoa trên mồ hôi, xương máu của nhân dân tất sẽ dẫn đến cảnh suy tàn, mất nước. Cái "triệu bất tường" còn mang ý nghĩa phê phán của tác giả
Câu hỏi 2. Bọn quan lại hầu cận trong phủ chúa đã nhũng nhiễu dân bằng những thủ đoạn nào? Tìm hiểu ý nghĩa đoạn văn cuối bài: "Nhà ta ở phường Hà Khẩu... cũng là vì cớ ấy".
Gợi ý
- Bọn quan lại hầu cận trong phủ Chúa đã "nhờ gió bẻ măng", "đục nước béo cò", vu oan giá hoạ để cướp bóc, nhũng nhiễu, vơ vét của dân bằng những thủ đoạn trơ tráo, trắng trợn, "vừa ăn cướp vừa la làng": "Họ dò xem nhà nào có chậu hoa cây cảnh, chim tốt khướu hay, thì biên ngay hai chữ "phụng thủ” vào. Đêm đến, các cậu trèo qua tường thành lẻn ra, sai tay chân đem lính đến lấy phăng đi, rồi buộc cho tội đem giấu vật cung phụng để doạ lấy tiền”.
- Đoạn văn cuối bài: "Nhà ta ở phường Hà Khẩu, huyện Thọ Xương, trước nhà tiền đường có trồng một cây lê, cao vài mươi trượng, lúc nở hoa, trắng xoá thơm lừng, trước nhà trung đường cũng trồng hai cây lựu trắng, lựu đỏ, lúc ra quả trông rất đẹp, bà cung nhân ta sai chặt đi cũng vì cớ ấy". Tác giả ghi lại việc có thực đã từng xảy ra trong nhà mình. Bằng cách này, câu chuyện tăng thêm tính thuyết phục.
Câu hỏi 3*. Theo em, thể văn tuỳ bút trong bài có gì khác so với thể truyện mà các em đã học ở bài trước?
Gợi ý
So thể truyện đã được học trước đó (chẳng hạn Chuyện người con gái Nam Xương) với thể văn tuỳ bút (qua Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh) ta có thể rút ra nhận xét về sự khác nhau giữa hai thể văn này như sau:
Tuỳ bút là thể văn dùng để ghi chép về những con người và sự việc cụ thể có thực. Trong một số tuỳ bút, tác giả có khi trực tiếp bộc lộ cảm xúc của mình, thể hiện thái độ, suy nghĩ, đánh giá của mình một cách kín đáo thông qua những chi tiết nghệ thuật nào đó. Tuỳ bút là sự ghi chép tuỳ hứng, có khi tản mạn, không theo một cốt truyện nào. Tuỳ bút "Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh" của Phạm Đình Hổ đều có những đặc điểm này.
Truyện là thể văn phản ánh hiện thực đời sống qua sự sáng tạo, hư cấu của nhà văn. Truyện thường phải có cốt truyện và nhân vật; cốt truyện được trình bày có mở đầu, diễn biến, kết thúc, nhân vật được xây dựng có đặc điểm ngoại hình, miêu tả chi tiết nội tâm, diễn biến tâm lí; mà chủ yếu nhằm bộc lộ tình cảm, thái độ của tác giả. Truyện "Chuyện người con gái Nam Xương" của Nguyễn Dữ có những đặc điểm này.
II - Phần luyện tập
Căn cứ vào bài "Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh" và cả bài đọc thêm dưới đây (SGK, tr. 63), hãy viết một đoạn văn ngắn trình bày những điều em nhận thức được về tình trạng của đất nước ta vào thời vua Lê - chúa Trịnh cuối thế kỉ XVIII.
Gợi ý
Đoạn văn có thể gồm các ý chính như sau:
- Vua chúa ăn chơi xa xỉ, không quan tâm đến cuộc sống của dân chúng; quan lại tham tàn, nhũng nhiễu dân.
- Đời sống nhân dân hết sức cực khổ, lầm than, nhiều người chết vì đói, đồng ruộng bỏ hoang.