Bài 23. MÙA XUÂN NHO NHỎ
A. YÊU CẦU
- Hiểu được những cảm xúc và ước nguyện của tác giả trước mùa xuân của thiên nhiên đất nước. Từ đó, suy nghĩ về giá trị, ý nghĩa của cuộc sống.
- Rèn kĩ năng cảm thụ, phân tích bài thơ.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
Câu hỏi 1. Đọc nhiều lần bài thơ và tìm hiểu mạch cảm xúc trong bài (gợi ý: từ cảm xúc về thiên nhiên, đất nước dẫn đến suy nghĩ, ước nguyện của tác giả). Từ việc nhận ra mạch cảm xúc, hãy nêu bố cục của bài thơ.
Gợi ý
- Mạch cảm xúc của bài thơ: Từ xúc cảm trước mùa xuân của thiên nhiên, đất trời đến mùa xuân của mỗi con người trong mùa xuân đất nước, tác giả thế hiện khát vọng, ước nguyện được dâng hiến cho đất nước, cho cuộc đời chung.
Nhịp điệu và giọng điệu của bài có biến đổi theo mạch cảm xúc. Khi diễn tả cảm xúc về mùa xuân đất trời thì say sưa, trìu mến. Khi nói về mùa xuân đất nước thì nhịp nhanh, hối hả, phấn chấn. Khi bày tỏ suy nghĩ và ước nguyện được góp "mùa xuân nho nhỏ" của đời mình vào "mùa xuân lớn" của đất nước thì giọng tha thiết, trầm lắng.
- Xác định bố cục bài thơ:
+ Khổ đầu: Cảm xúc trước mùa xuân của thiên nhiên, đất trời.
+ Hai khổ tiếp theo (từ "Mùa xuân người cầm súng" đến "Cứ đi lên phía trước"): Hình ảnh mùa xuân đất nước.
+ Hai khổ tiếp (từ "Ta làm con chim hót" đến "Dù là khi tóc bạc"): Suy nghĩ và ước nguyện của nhà thơ trước mùa xuân đất nước.
+ Khổ cuối: Lời ngợi ca quê hương, đất nước qua điệu dân ca xứ Huế.
Câu hỏi 2. Mùa xuân của thiên nhiên, đất nước đã được miêu tả như thế nào qua những hình ảnh, màu sắc, âm thanh trong hai khổ thơ đầu?
Gợi ý
- Khổ thơ đầu là mùa xuân của thiên nhiên, đất trời. Tác giả phác hoạ vài nét về mùa xuân: dòng sông xanh, bông hoa tím biếc, tiếng chim chiền chiến hót vang trời. Chỉ bằng vài bức hoạ nhưng tác giả đã vẽ ra được cả một không gian cao rộng (với dòng sông, mặt đất, bầu trời bao la) với màu sắc tươi thắm của mùa xuân (sông xanh, hoa tím biếc - màu tím đặc trưng cho xứ Huế) và cả âm thanh vang vọng, tươi vui của chim chiền chiện "hót vang trời".
Cảm xúc của tác giả trước mùa xuân của thiên nhiên được diễn tả ở hai câu thơ đậm chất tạo hình:
Từng giọt long lanh rơi
Tôi đưa tay tôi hứng.
Hai câu thơ có thể hiểu: "từng giọt" ở đây là giọt mùa xuân long lanh trong ánh sáng của trời xuân. Những cảm giác của tác giả về màu sắc, âm thanh mùa xuân đã chuyển thành những hình khối, đường nét rất cụ thể, hữu hình. Nhưng "từng giọt" ở đây cũng có thể hiểu nhà thơ đưa tay hứng từng giọt âm thanh tiếng chim. Hiểu như vậy vì ở đây có sự chuyển đổi cảm giác. Tiếng chim từ âm thanh chuyển thành thành từng giọt, thành hình khối (cảm nhận từ bằng thính giác sang cảm nhận được bằng thị giác). "Từng giọt" ấy long lanh ánh sáng và màu sắc, có thể cảm nhận cả bằng xúc giác ("Tôi đưa tay tôi hứng").
Dù hiểu theo cách nào thì hai câu thơ vẫn biểu hiện niềm say sưa, ngây ngất của nhà thơ trước vẻ đẹp của thiên nhiên, của đất trời lúc vào xuân.
- Khổ thơ thứ hai: Nhà thơ cảm nhận về mùa xuân của đất nước qua hình ảnh "người cầm súng", "người ra đồng" - biểu trưng cho hai nhiệm vụ chiến đấu và lao động xây dựng đất nước. Tác giả đã tạo nên sức gợi cảm cho câu thơ bằng hình ảnh lộc non của mùa xuân gắn với người cầm súng, người ra đồng: "Lộc giắt đầy trên lưng... Lộc trải dài nương mạ". Mùa xuân của đất trời đọng lại trong hình ảnh lộc non, đã theo người cầm súng và người ra đồng, hay chính là họ đã đem mùa xuân đến mọi nơi trên đất nước.
Sức sống của mùa xuân đất nước còn được cảm nhận qua nhịp điệu hối hả, những âm thanh xôn xao "Tất cả như hối hả / Tất cả như xôn xao".
Câu hỏi 3. Phân tích đoạn thơ "Ta làm con chim hót... Dù là khi tóc bạc" (chú ý những hình ảnh biểu tượng, từ ngữ và cách diễn đạt rất gợi cảm thể hiện một ước nguyện chân thành của tác giả). Đoạn thơ ấy gợi cho em những cảm nghĩ gì về ý nghĩa cuộc sống của mỗi con người?
Gợi ý
- Từ cảm xúc về mùa xuân của thiên nhiên, đất nước, mạch thơ chuyển một cách tự nhiên sang bày tỏ những suy ngẫm và tâm niệm của nhà thơ trước mùa xuân đất nước. Đó là khát vọng được hoà nhập vào cuộc sống của đất nước, cống hiến phần tốt đẹp, dù nhỏ bé của mình cho cuộc đời chung, cho đất nước.
Điều tâm niệm ấy được thể hiện một cách chân thành trong thơ, nhà thơ đã dùng những hình ảnh đẹp đẽ của thiên nhiên để nói lên ước nguyện của mình "Ta làm con chim hót /Ta làm một cành hoa" (để chuẩn bị cho điều này, ngay ở phần đầu của bài thơ, tác giả đã phác hoạ hình ảnh mùa xuân bằng các chi tiết như bông hoa và tiếng chim hót). Ước nguyện của nhà thơ là được sống có ích, được cống hiến cho đời và coi đó là một lẽ tự nhiên. Tự nhiên như con chim mang đến tiếng hót, bông hoa toả hương sắc cho đời. Cuộc sống chỉ có ý nghĩa khi con người biết cống hiến, đóng góp cho cuộc đời chung. Nhà thơ không hề lên gân mà thể hiện qua cách nói tha thiết, nhỏ nhẹ, chân thành và qua những hình ảnh gần gũi, nhiều xúc cảm.
Câu hỏi 4. Bài thơ có nhạc điệu trong sáng, thiết tha, gợi cảm, gần gũi với dân ca. Những yếu tố như thể thơ, cách ngắt nhịp, gieo vần, điệp ngữ,.. đã được sử dụng như thế nào để tạo được nhạc điệu ấy?
Gợi ý
Những yếu tố nghệ thuật của bài thơ tạo nên nhạc điệu trong sáng, thiết tha, gợi cảm, gần gũi với dân ca:
+ Thể thơ năm chữ gắn liền với các làn điệu dân ca, đặc biệt là dân ca miền Trung, vốn đã có âm hưởng nhẹ nhàng, tha thiết.
+ Sử dụng cách gieo vần liên giữa các khổ thơ tạo sự liền mạch của dòng cảm xúc.
+ Kết hợp những hình ảnh tự nhiên giản dị từ thiên nhiên như bông hoa, tiếng chim, vì sao,... với những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu trưng, khái quát như "đất nước như vì sao". Điều đáng chú ý là những hình ảnh tạo biểu trưng thường được phát triển từ những hình ảnh thực, tạo nên sự lặp lại mà nâng cao, đổi mới của hệ thống hình ảnh (cành hoa, con chim, mùa xuân).
+ Tứ thơ dựa trên sự phát triển của hình ảnh mùa xuân. Đó là một cấu tứ chặt chẽ, tập trung.
+ Giọng điệu bài thơ thể hiện đúng tâm trạng, cảm xúc của tác giả. Giọng điệu có sự biến đổi phù hợp với nội dung từng giai đoạn: vui, say sưa ở đoạn đầu; trầm lắng, hơi trang nghiêm mà thiết tha ở đoạn bộc bạch những tâm niệm; sôi nổi và tha thiết ở đoạn kết.
Câu hỏi 5. Em hiểu thế nào về nhan đề Mùa xuân nho nhỏ? Hãy nêu chủ đề của bài thơ.
Gợi ý
- Những nhà thơ khác đã có những cách gọi mùa xuân khác nhau: mùa xuân chín (Hàn Mặc Tử), mùa xuân xanh (Nguyễn Bính), xuân ý, xuân lòng (Tố Hữu),..., Mùa xuân nho nhỏ là một sự sáng tạo độc đáo, một sự phát hiện mới mẻ của Thanh Hải. Hình ảnh mùa xuân nho nhỏ cùng với những hình ảnh khác như cành hoa, con chim, nốt nhạc trầm xao xuyến,... tất cả đều mang một vẻ đẹp bình dị, khiêm nhường, thể hiện điều tâm niệm chân thành, tha thiết của nhà thơ. Nhưng đặc biệt, hình ảnh mùa xuân nho nhỏ còn mang một ý nghĩa biểu trưng: mỗi người phải mang đến đóng góp cho cuộc đời chung một nét riêng, cái phần tinh chất tài năng và nhiệt tình của mình, dù nhỏ bé nhưng vô cùng quý giá. Đó là một nguyện ước rất khiêm nhường của nhà thơ.
- Nhà thơ nguyện làm một mùa xuân, nghĩa là sống đẹp, sống với tất cả sức sống tươi trẻ của mình nhưng rất khiêm nhường, chỉ là một mùa xuân nhỏ góp vào mùa xuân lớn của đất nước, của cuộc đời chung.