Bài 22. CON CÒ
A. YÊU CẦU
- Các em cảm nhận được vẻ đẹp và ý nghĩa của hình tượng con cò trong bài thơ, thấy được sự vận dụng sáng tạo ca dao của tác giả để sáng tác bài thơ này.
- Rèn kĩ năng cảm thụ và phân tích thơ.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
I. Phần bài học
Câu hỏi 1. Bài thơ phát triển từ một hình tượng bao trùm là hình tượng con cò trong những câu hát ru. Qua hình tượng con cò, tác giả nhằm nói về điều gì?
Gợi ý
- Hình tượng bao trùm cả bài thơ là hình tượng con có được khai thác từ trong ca dao truyền thống. Trong ca dao, hình ảnh con có xuất hiện rất phổ biến và được dùng với nhiều ý nghĩa, mà thông dụng nhất là ý nghĩa ẩn dụ. Con cò là hình ảnh người nông dân, người phụ nữ giàu đức tính tốt đẹp, trong cuộc sống tuy nhiều vất vả, nhọc nhằn nhưng luôn vui sống.
- Trong bài thơ này, Chế Lan Viên chỉ khai thác, xây dựng ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò là tấm lòng người mẹ.
Bài thơ có những liên tưởng và suy ngẫm triết lí sâu rộng.
Câu hỏi 2. Bài thơ được tác giả chia làm ba đoạn. Nội dung chính của mỗi đoạn là gì? Ý nghĩa biểu tượng của hình tượng con cò được bổ sung, biến đổi như thế nào qua các đoạn thơ?
Gợi ý
- Tác giả đã chia bài thơ thành ba đoạn. Bố cục này được dẫn dắt theo sự phát triển của hình tượng trung tâm và xuyên suốt cả bài thơ đó là hình tượng con cò trong mối quan hệ với cuộc đời con người.
+ Đoạn 1: Hình ảnh con cò qua những lời ru bắt đầu đến với tuổi ấu thơ.
+ Đoạn 2: Hình ảnh con cò đi vào tiềm thức của tuổi thơ, trở nên gần gũi và sẽ theo con người đi suốt cuộc đời.
+ Đoạn 3: Từ hình ảnh con cò, nhà thơ suy ngẫm và triết lí về ý nghĩa của lời ru và lòng mẹ đối với cuộc đời mỗi con người.
- Ở đoạn 1, hình ảnh con cò được gợi ra trực tiếp từ những câu ca dao dùng làm lời hát ru. Ở đây, tác giả chỉ lấy lại vài chữ trong mỗi câu ca dao nhằm gợi nhớ những câu ấy. Những câu ca dao được gợi lại đã thể hiện ít nhiều sự phong phú trong ý nghĩa biểu tượng của hình ảnh con cò ở ca dao.
Qua những lời ru của mẹ, hình ảnh con cò đã đến với tâm hồn tuổi ấu thơ một cách vô thức. Đây chính là sự khởi đầu con đường đi vào thế giới tâm hồn con người với những lời ru, ca dao, dân ca.
Trong đoạn 2, hình ảnh con cò trong ca dao đã được tiếp tục sự sống của nó trong tâm thức con người. Hình ảnh con cò đã được xây dựng bằng sự liên tưởng, tưởng tượng phong phú của nhà thơ, như được bay ra từ những câu ca dao để sống trong tâm hồn con người, theo cùng và nâng đỡ con người trong mỗi chặng đường đời. Hình ảnh con cò đã gợi ý nghĩa biểu tượng về lòng mẹ, về sự dìu dắt, nâng đỡ dịu dàng và bền bỉ của người mẹ.
Trong đoạn 3, hình ảnh con có được nhấn mạnh ở ý nghĩa biểu tượng cho tấm lòng người mẹ, lúc nào cũng ở bên con đến suốt cuộc đời.
Câu hỏi 3. Trong đoạn đầu bài thơ, những câu ca dao nào đã được vận dụng? Nhận xét về cách vận dụng ca dao của tác giả.
Gợi ý
Trong bài thơ, tác giả đã vận dụng những câu ca dao sau:
- Con cò bay lả bay la
Bay từ cửa phủ, bay ra cánh đồng
- Con cò bay lả bay la
Bay từ cửa phủ, bay về Đồng Đăng
- Con cò mày đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm, lộn cổ xuống ao
Ông ơi ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.
Trong hai câu ca dao đầu, tác giả mượn hình ảnh con cò để tạo không gian và khung cảnh quen thuộc với những nhịp điệu nhẹ nhàng, yên ả, thanh bình của cuộc sống xưa.
Bài ca dao sau, hình ảnh con cò được tượng trưng cho những con người, đặc biệt là những người phụ nữ, người mẹ nhọc nhằn, vất vả để kiếm sống, nuôi con.
Câu hỏi 4. Ở bài thơ này có những câu thơ mang tính khái quát (SGK). Em hiểu như thế nào về những câu thơ trên?
Gợi ý
- Hình tượng trung tâm của bài thơ là hình ảnh con cò. Tác giả đã vận dụng một cách sáng tạo hình ảnh con cò trong ca dao để chuyển tải cảm hứng chủ đạo của bài thơ là hình ảnh người mẹ, là tình mẹ, là sự nâng đỡ, dìu dắt của người mẹ.
- Hình ảnh con cò trong ca dao chỉ là nơi xuất phát, là điểm tựa cho những liên tưởng, tưởng tượng sáng tạo mở rộng của tác giả. Đặc điểm chung của hình ảnh trong bài thơ này là thiên về ý nghĩa biểu tượng. Những hình ảnh biểu tượng trong bài thơ gần gũi, rất quen thuộc mà vẫn có khả năng hàm chứa những ý nghĩa mới, khái quát và có giá trị biểu cảm.
Con dù lớn vẫn là con của mẹ,
Đi hết đời, lòng mẹ vẫn theo con.
Con dù ở đâu, bên mẹ hay ở một phương xa nào đó, dù còn bé hay đã lớn khôn thì mẹ vẫn hết lòng yêu thương và che chở cho con. Đó là quy luật tình cảm của tình mẫu tử. Từ sự thấu hiểu tấm lòng người mẹ, nhà thơ đã khái quát một quy luật của tình cảm mang ý nghĩa bền vững, rộng lớn và sâu sắc:
Một con cò thôi,
Con cò mẹ hát
Cũng là cuộc đời
Vỗ cánh qua nôi.
Mỗi một lời mẹ ru là một khúc hát yêu thương. Mẹ đã hoá thân vào cánh cò. Cánh cò thể hiện những đức hi sinh, sự gian khổ, nhọc nhằn của cuộc đời mẹ vì con. "Con cò mẹ hát" - mẹ như đang thủ thỉ với con những lời tha thiết yêu thương từ lòng mẹ. Cánh cò "vỗ cánh qua nôi" là hình ảnh đẹp, là dáng mẹ che chở cho con. Phần cuối của bài thơ trở lại với âm hưởng lời ru và đúc kết ý nghĩa phong phú của hình tượng con cò trong những lời ru ấy.
Câu hỏi 5. Nhận xét về thể thơ, nhịp điệu, giọng điệu của bài thơ. Các yếu tố ấy có tác dụng như thế nào trong việc thể hiện tư tưởng, cảm xúc của nhà thơ?
Gợi ý
Một số đặc điểm về hình thức nghệ thuật của bài thơ này:
- Về thể thơ: Bài thơ sử dụng thể thơ tự do, câu thơ ngắn, có cấu trúc giống nhau, nhiều chỗ lặp gợi âm điệu lời ru, tiếng vỗ về. Chất triết lí, suy ngẫm biểu hiện rất rõ.
- Về hình ảnh: Hình ảnh con cò trong ca dao là điểm tựa để tác giả liên tưởng, tưởng tượng. Những hình ảnh này vừa gần gũi, chân thực, vừa giàu ý nghĩa biểu tượng, mang đậm sắc thái biểu cảm.