Tôi và chúng ta (trích cảnh ba)

Bài 33. TÔI VÀ CHÚNG TA (Trích cảnh 3)

A. YÊU CẦU

- Hiểu phần nào tính cách của các nhân vật tiêu biểu như Hoàng Việt, Nguyễn Chính, từ đó thấy được cuộc đấu tranh gay gắt giữa những người mạnh dạn đổi mới, có tinh thần dám nghĩ dám làm, dám chịu trách nhiệm với những kẻ mang tư tưởng bảo thủ, lạc hậu trong sự chuyển mình mạnh mẽ của xã hội ta.

- Hiểu thêm về đặc điểm của thể loại kịch như: cách tạo tình huống, phát triển mâu thuẫn, diễn tả hành động và sử dụng ngôn ngữ.

B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP

I- Phần bài học

Câu hỏi 1. Đọc các chú thích để hiểu nội dung, chủ đề vở kịch, hiểu vị trí của các nhân vật.

Gợi ý

Vở kịch Tôi và chúng ta phản ánh cuộc đấu tranh gay gắt giữa những con người có tư tưởng tiến bộ, muốn thay đổi mạnh mẽ phương thức quản lí, tổ chức và lề lối hoạt động sản xuất với những kẻ bảo thủ, xu nịnh, mượn danh bảo vệ truyền thống ở xí nghiệp Thắng Lợi.

Trong giai đoạn khó khăn của đất nước, để phát triển sản xuất cần phải thay đổi các nguyên tắc, quy chế, các phương thức sản xuất cũ, lạc hậu, tức là cần phải thay đổi tư duy. Đổi mới trở thành yêu cầu có tính tất yếu trong thời kì này của đất nước. Cuộc đấu tranh giữa hai phái cũ và mới thật gay gắt nhưng chiến thắng sẽ thuộc về những con người mới.

Ở hai cảnh trước, Lưu Quang Vũ đã hé mở tình huống mâu thuẫn, tính cách của nhân vật chính. Đến cảnh ba này là cuộc đối đầu gay gắt công khai đầu tiên giữa hai tuyến nhân vật diễn ra trong phòng làm việc của Giám đốc Hoàng Việt.

Câu hỏi 2. Từ phần chú thích và đoạn trích này em hiểu mâu thuẫn cơ bản mà vở kịch Tôi và chúng ta thể hiện là gì? Ý nghĩa của nó đối với thực tiễn phát triển của xã hội ta thời kì ấy như thế nào?

Gợi ý

Mâu thuẫn cơ bản của vở kịch Tôi và chúng ta là mâu thuẫn giữa suy nghĩ và cách làm ăn mới với suy nghĩ và cách làm ăn cũ kĩ, lỗi thời. Đây là một vấn đề đã diễn ra ở mọi nơi, mọi lúc, nó có ý nghĩa lớn lao. Không thể cứ khư khư giữ lấy các nguyên tắc, cơ chế cứng nhắc, lạc hậu mà phải mạnh dạn thay đổi phương thức tổ chức, quản lí để thúc đẩy sản xuất phát triển; không chạy theo chủ nghĩa hình thức mà cần coi trọng thực tiễn, coi trọng hiệu quả thiết thực của công việc; có như thế mới kích thích được lòng nhiệt tình, sự đóng góp công sức của mọi người vào sự nghiệp chung.

Không có thứ chủ nghĩa tập thể chung chung. Cái "chúng ta" được tạo thành từ những cái "tôi" cụ thể. Vì thế, cần quan tâm một cách thiết thực đến cuộc sống, quyền lợi của mỗi cá nhân con người.

Đặt trong tình hình đất nước ta những năm bấy giờ, vở kịch Tôi và chúng ta của Lưu Quang Vũ đã đặt ra một vấn đề có ý nghĩa thực tiễn, cấp thiết xuất phát từ thực tế cuộc sống, xã hội và có ý nghĩa trực tiếp đối với sự phát triển của đất nước.

Câu hỏi 3. Muốn thể hiện sự phát triển của xung đột kịch, tác giả cần tạo được tình huống. Trong cảnh ba này, tình huống đó là gì? Mâu thuẫn cơ bản của tác phẩm đến đây bộc lộ như thế nào?

Gợi ý

- Tình trạng ngưng trệ sản xuất của xí nghiệp Thắng Lợi đã đến lúc giải quyết bằng những quyết định táo bạo. Sau quá trình tìm hiểu và củng cố lại xí nghiệp, quyền Giám đốc Hoàng Việt (mới nhận chức vụ này hơn một năm) quyết định công bố kế hoạch mở rộng sản xuất và phương án làm ăn mới. Như vậy có nghĩa là anh (cùng với kĩ sư Lê Sơn) đã công khai "tuyên chiến" với cơ chế quản lí, phương thức tổ chức đã trở nên lỗi thời. Những lời công bố của Hoàng Việt liên tiếp gây bất ngờ với nhiều người và bị Phó giám đốc Nguyễn Chính, Quản đốc phân xưởng Trương phản ứng gay gắt.

+ Ban đầu, Hoàng Việt tuyên bố đề án làm ăn mới. Phái bảo thủ im lặng rồi phản ứng khá dè dặt. Thực chất là họ đang tìm kẽ hở để tấn công. Người phản ứng đầu tiên là Phó giám đốc Nguyễn Chính, anh ta đã dựa vào uy lực của cấp trên để phản bác đề án mới.

+ Khi lí lẽ của Nguyễn Chính bị Hoàng Việt dễ dàng bẻ gãy thì đến lượt phản ứng của trưởng phòng Tài vụ liên quan đến biên chế, đến quỹ lương. Bà ta không chỉ phản ứng bằng lí lẽ của một người nắm chắc nguyên tắc tài chính - kế toán mà còn phản ứng bằng hành động: không chịu cấp tiền tu sửa máy móc. Lúc này Hoàng Việt phải dùng đến uy quyền của mình để giải quyết vấn đề. Lí lẽ của Hoàng Việt đưa ra là đời sống công nhân.

+ Lần thứ ba, Hoàng Việt chủ động tấn công. Anh tuyên bố bãi bỏ chức vụ quản đốc. Lí lẽ đưa ra cũng rất thoả đáng khiến cho Quản đốc phân xưởng Trương phải lắp bắp, ấp úng, không thể làm gì khác.

+ Nếu ba lần trước, cuộc đấu tranh chủ yếu là vấn đề quan hệ công việc thì lần thứ tư không chỉ liên quan đến công việc mà còn liên quan đến con người, đến chức vụ. Lí lẽ của Nguyễn Chính cũng rất quyết liệt khi dựa trên những giá trị bền vững, cái cơ chế một thời từng phát huy tác dụng. Nhưng Hoàng Việt không mất bình tĩnh, anh đã thắng bằng lí lẽ: cái hôm qua là tích cực thì hôm nay đã trở nên lỗi thời.

+ Đòn phản công cuối cùng tương đối sắc bén của Nguyễn Chính là căn cứ vào nghị quyết của Đảng. Nhưng Hoàng Việt lại thắng khi vận dụng một chi tiết quan trọng trong nghị quyết của Đảng "đẩy mạnh sản xuất và ổn định đời sống công nhân".

Những xung đột gay gắt trên chứng tỏ muốn mở rộng quy mô sản xuất phải có nhiều thay đổi mạnh mẽ, đồng bộ.

- Cái mới thắng lợi nhưng chúng ta cũng nhận thức rõ tính tích cực của cuộc đấu tranh này: cái cũ là sự cản trở nhưng đồng thời cũng là động lực cho cái mới phát triển và khẳng định. Cuộc đấu tranh giữa cái mới và cái cũ càng gay gắt bao nhiêu thì thắng lợi của cái mới càng có ý nghĩa bấy nhiêu.

Câu hỏi 4. Qua đoạn trích, em hiểu như thế nào về tính cách của Giám đốc Hoàng Việt, kĩ sư Lê Sơn, Phó giám đốc Nguyễn Chính, Quản đốc phân xưởng Trương?

Gợi ý

Vở kịch cho ta thấy rõ được tính cách của từng nhân vật:

- Giám đốc Hoàng Việt: một người lãnh đạo có tinh thần trách nhiệm cao, năng động, dám nghĩ dám làm vì sự phát triển của xí nghiệp và quyền lợi của anh chị em công nhân. Anh cũng là người trung thực, thẳng thắn, kiên quyết đấu tranh với niềm tin vào chân lí.

- Kĩ sư Lê Sơn: một kĩ sư có năng lực, có trình độ chuyên môn giỏi, từng gắn bó nhiều năm cùng xí nghiệp. Dù biết cuộc đấu tranh sẽ rất khó khăn nhưng anh vẫn chấp nhận, sẵn sàng cùng Hoàng Việt cải tiến toàn diện hoạt động của đơn vị.

- Phó giám đốc Nguyễn Chính: tiêu biểu cho loại người máy móc, bảo thủ nhưng cũng gian ngoan, nhiều mánh khoé. Nguyễn Chính vin vào cơ chế, các nguyên tắc dù đã trở thành lạc hậu để chống lại sự đổi mới. Anh ta khéo luồn lọt, xu nịnh cấp trên.

- Quản đốc phân xưởng Trương: là người suy nghĩ và làm việc như cái máy và khô cằn tình người, thích tỏ ra quyền thế, hách dịch với anh chị em công nhân.

Câu hỏi 5. Em có cảm nhận gì về xu thế phát triển và kết thúc của xung đột kịch?

Gợi ý

Cuộc đấu tranh trong Tôi và chúng ta là cuộc đấu tranh có tính tất yếu và gay gắt giữa cái cũ và cái mới. Các quan niệm, cách làm mới, táo bạo ở giai đoạn đầu tất nhiên sẽ vấp phải nhiều cản trở.

Tình huống xung đột mà vở kịch nêu lên là vấn đề nóng bỏng của thực tiễn đời sống sinh động. Cuộc đấu tranh này gay go nhưng cuối cùng phần thắng sẽ thuộc về cái mới, cái tiến bộ. Cách nghĩ, cách làm của Hoàng Việt, Lê Sơn, Thanh,... phù hợp với yêu cầu của thực tế đời sống, thúc đẩy sự phát triển đi lên của xã hội. Họ không đơn độc mà được sự ủng hộ của số đông anh chị em công nhân trong xí nghiệp.

II - Phần luyện tập

Tóm tắt sự phát triển của mâu thuẫn kịch trong đoạn trích trên. (Gợi ý: Tham khảo phần trả lời ở câu hỏi 3).