Bài 25. MÂY VÀ SÓNG
A. YÊU CẦU
- Cảm nhận được ý nghĩa thiêng liêng của tình mẫu tử trong bài thơ của R. Ta-go.
- Thấy được đặc sắc nghệ thuật trong việc tạo dựng những cuộc đối thoại tưởng tượng và xây dựng các hình ảnh thiên nhiên.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
Câu hỏi 1. Lời nói của em bé gồm hai phần có nhiều nét giống nhau.
a) Giả thiết không có phần thứ hai thì ý thơ có được trọn vẹn và đầy đủ không?
b) Hãy chỉ ra những điểm giống nhau và khác nhau (về số dòng thơ, về cách xây dựng hình ảnh, về cách tổ chức khổ thơ,...) giữa hai phần và phân tích tác dụng của những chỗ giống nhau và khác nhau ấy trong việc thể hiện chủ đề của bài thơ.
Gợi ý
a) Trước hết, chúng ta khẳng định: Lời của em bé ở hai phần có những nét giống nhau. Đó là:
- Thuật lại lời rủ rê.
- Lời từ chối, lí do từ chối.
- Những trò chơi do em bé sáng tạo đều có em và mẹ.
Thoạt nhìn, tưởng đó là hai đoạn đối thoại độc lập nhưng thực ra đó chỉ là đợt sang trào dâng lên lần thứ hai của em bé chứ không phải phần hai trong bố cục của tác phẩm. Đây không phải là sự thổ lộ tình cảm thông thường mà là sự thổ lộ trong tình huống có thử thách. Phải vượt qua những thử thách khác nhau, tình thương yêu mẹ của em bé mới được thể hiện trọn vẹn.
Trình tự tường thuật giống nhau song ý và lời lại không hề trùng lặp. Mây và sóng đều là những cảnh vật tự nhiên hấp dẫn song tính chất hấp dẫn khác nhau. Sự hấp dẫn của trò chơi ở những người sống "trên mây" và sống "trong sóng" cũng khác nhau. Hình ảnh mẹ, tấm lòng mẹ chỉ xuất hiện một cách gián tiếp qua lời con, song phần hai rõ nét hơn, da diết hơn. Ta thấy em bé không những không phải "rời mẹ" như phần một mà còn được "lăn, lăn, lăn mãi rồi sẽ cười vang vỡ tan vào lòng mẹ" như phần hai.
Đó là những lí do để phần hai tồn tại.
Câu hỏi 2. Xác định vị trí của dòng thơ "Con hỏi: ... " ở mỗi phần.
(Hãy lí giải vì sao em bé chưa từ chối ngay lời mời gọi của những người sống "trên mây" và những người sống "trong sóng").
Gợi ý
Nếu em bé từ chối ngay lời rủ rê của những người sống "trên mây" và những người sống "trong sóng" thì sẽ thiếu tính chân thực vì trẻ em nào chẳng ham chơi! Em phần nào đã bị lôi cuốn, song vấn đề là không thể đánh đổi thú vui chơi với việc xa rời mẹ. Khi nghe những lời mời gọi cậu bé vẫn luôn băn khoăn: "Nhưng làm thế nào mình ra ngoài đó được?" và "Buổi chiều mẹ luôn muốn mình ở nhà, làm sao có thể rời mẹ mà đi được?". Tình thương yêu mẹ đã thắng lời mời gọi của những người sống "trên mây" và sống "trong sóng".
Tinh thần nhân văn sâu sắc của bài thơ chính là thể hiện ở sự khắc phục ham muốn ấy.
Câu hỏi 3. Hãy so sánh những cuộc vui chơi của những người "trên mây" và "trong sóng" giữa thế giới tự nhiên và những trò chơi của "mây và sóng" do em bé tạo ra. Sự giống nhau cũng như sự khác nhau giữa các cuộc chơi đó nói lên điều gì?
Gợi ý
Em bé khắc phục ham muốn nhất thời, không tìm cách lên mây hay nương theo làn sóng, như thế không có nghĩa là ghét bỏ Mây và Sóng. Em đã nghĩ ra hình thức tuyệt diệu để hoà hợp tình yêu thiên nhiên và tình mẫu tử bằng cách biến chính mình thành "mây" rồi thành "sóng", còn mẹ thành "mặt trăng" và "bến bờ kì lạ". Những trò chơi em bé sáng tạo ra có thể không phải là trò chơi đúng nghĩa, nhưng điều quan trọng là em luôn được bên cạnh mẹ mình.
Câu hỏi 4. Hãy chỉ ra những thành công về mặt nghệ thuật của bài thơ trong việc xây dựng các hình ảnh thiên nhiên (chú ý các hình ảnh mây, trăng, sóng, bờ biển).
Gợi ý
Nghệ thuật xây dựng hình ảnh thiên nhiên.
Những hình ảnh về mây, trăng, sóng, bờ biển, bầu trời,... lung linh kì ảo trong bài thơ do trí tưởng tượng của em bé vốn là những hình ảnh thơ mộng của thiên nhiên ban tặng cho con người.
Những tiếng em bé nghe được: "Trên mây có người gọi con", "Trong sóng có người gọi con" cũng do em bé tưởng tượng nhưng đó cũng chính là âm thanh của cuộc sống rộn rã xung quanh có sức lôi cuốn đối với em bé.
Âm thanh, hình ảnh trong bài thơ lung linh kì ảo song vẫn rất sinh động và chân thực. Đó là những hình ảnh ẩn dụ mang tính chất biểu tượng trong bài thơ.
Câu hỏi 5. Phân tích ý nghĩa của câu thơ "Con lăn, lăn, lăn mãi ở chốn nào".
Gợi ý
Những trò chơi "trên mây", "trong sóng" là tượng trưng cho bao trò chơi hấp dẫn trong cuộc sống. "Bến bờ kì lạ" tượng trưng cho tấm lòng bao la, bao dung của mẹ. So sánh tình mẹ con gắn bó với quan hệ mây - trăng, biển - bờ, tác giả đã nâng tình cảm ấy lên kích cỡ vũ trụ. Câu thơ "Con lăn, lăn, lăn mãi... ở chốn nào" diễn đạt ý nghĩa: "mẹ con ta" ở khắp mọi nơi, tình mẫu tử gắn kết mẹ và con, và con được thoả thích sống trong tình yêu thương mênh mông của mẹ.
Câu hỏi 6*. Ngoài ý nghĩa ca ngợi tình mẹ con, bài thơ còn có thể gợi cho ta suy ngẫm thêm điều gì nữa?
Gợi ý
Ngoài ý nghĩa ca ngợi tình mẹ con, bài thơ còn gợi lên trong ta nhiều suy ngẫm:
- Ta thường gặp những cám dỗ trong cuộc đời, muốn khước từ chúng, cần có những điểm tựa vững chắc; tình mẫu tử là một trong những điểm tựa ấy.
- Sự hồn nhiên trong tưởng tượng của tuổi thơ nhắc nhở chúng ta rằng, hạnh phúc không phải là điều gì xa xôi, bí ẩn, do ai ban cho mà ở ngay trên trần thế và do chính con người tạo dựng. Hạnh phúc ở quanh ta.