NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ HÀM Ý (tiếp theo)
A. YÊU CẦU
Nhận biết được hai điều kiện sử dụng hàm ý: người nói (hoặc người viết) có dụng ý đưa hàm ý vào câu nói và người nghe (người đọc) phải có năng lực để giải đoán ra hàm ý này.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
I. Phần bài học
ĐIỀU KIỆN SỬ DỤNG HÀM Ý
Đọc đoạn trích (Ngô Tất Tố, Tắt đèn - SGK) và trả lời câu hỏi.
Câu hỏi 1. Nêu hàm ý của những câu in đậm. Vì sao chị Dậu không dám nói thẳng với con mà phải dùng hàm ý?
Gợi ý
Câu nói (in đậm) thứ nhất của chị Dậu có hàm ý là: Mẹ đã bán con. Câu nói (in đậm) thứ hai của chị Dậu có hàm ý là: Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị.
Thương con mà phải dứt ruột bán con là điều đau xót của một người mẹ như chị Dậu nên chị tránh nói thẳng ra, chị phải dùng hàm ý.
Câu hỏi 2. Hàm ý trong câu nói nào của chị Dậu rõ hơn? Vì sao chị Dậu phải nói rõ hơn như vậy? Chi tiết nào trong đoạn trích cho thấy cái Tí đã hiểu hàm ý trong câu nói của mẹ?
Gợi ý
Câu nói (in đậm) thứ hai của chị Dậu có hàm ý rõ hơn. Chị phải nói thêm câu này vì cái Tí không hiểu được hàm ý trong câu nói thứ nhất của mẹ. Sự "giãy nảy” và câu nói phản ứng trong tiếng khóc của cái Tí "U bán con thật đấy ư?" cho thấy cái Tí đã hiểu được ý mẹ.
II - Phần luyện tập
Bài tập 1. Người nói, người nghe những câu in đậm dưới đây là ai? Xác định hàm ý của mỗi câu ấy. Theo em, người nghe có hiểu hàm ý của người nói không? Những chi tiết nào chứng tỏ điều đó? (Các đoạn trích a, b, c, d - SGK tập 2).
Gợi ý
a) Câu nói: "Chè đã ngấm rồi đấy.". Người nói là anh thanh niên, người nghe là người hoạ sĩ và cô gái. Hàm ý của câu nói này là "Mời bác và cô vào uống nước chè".
Người nghe hiểu hàm ý của câu nói đó, chi tiết "Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế" cho biết điều này.
b) Câu "Chúng tôi cần phải bán các thứ này đi để..." - Người nói là anh Tấn, người nghe là chị hàng đậu ngày trước.
Hàm ý của câu này là "Chúng tôi không thể cho được".
Người nghe hiểu được hàm ý đó, nên mới nói: "Thật là càng giàu có càng không dám rời một đồng xu! Càng không dám rời đồng xu lại càng giàu có".
c) Câu "Tiểu thư cũng có bây giờ đến đây!" là lời Thuý Kiều nói với Hoạn Thư. Đây là lời chào của Thuý Kiều nhưng cũng có hàm ý giễu cợt. Còn câu "Càng cay nghiệt lắm càng oan trái nhiều." cũng là câu Thuý Kiều nói với Hoạn Thư với hàm ý chuẩn bị nhận hình phạt thích đáng. Hoạn Thư đã hiểu được hàm ý này nên "... hồn lạc phách xiêu/ Khấu đầu dưới trướng liệu điều kêu ca."
Bài tập 2. Hàm ý của câu in đậm dưới đây là gì? Vì sao em bé không nói thẳng được mà phải sử dụng hàm ý? Việc sử dụng hàm ý có thành công không? Vì sao? (Đoạn trích Chiếc lược ngà của Nguyễn Quang Sáng, SGK tập 1)
Gợi ý
Câu nói "- Cơm sôi rồi, nhão bây giờ!" mà em bé nói (bé Thu nói với ông Sáu) có hàm ý "chắt giùm nước để cơm khỏi nhão". Em bé dùng hàm ý vì trước đó bé đã nói thẳng rồi ("- Cơm sôi rồi, chắt nước giùm cái!") nhưng không có hiệu quả. Vả lại, lần nói thứ hai này có thêm yếu tố thời gian bức bách (tránh để lâu nhão cơm).
Việc sử dụng hàm ý không thành công vì người nghe (ông Sáu) không hợp tác "Anh Sáu vẫn ngồi im". Ông hiểu nhưng ngồi im và vờ như không hiểu.
Bài tập 3. Hãy điền vào lượt lời của B trong đoạn thoại sau đây một câu có hàm ý từ chối.
A: Mai về quê với mình đi!
B: /.../
A: Đành vậy.
Gợi ý
Để nhã nhặn, lịch sự và không làm phật lòng A, B phải đưa ra được lí do để A có thể chấp nhận và tin đó là lí do chính đáng. Chẳng hạn, B có thể nói: "Mai mình phải ôn thi rồi ", "Mai mình không được nghỉ "...
Bài tập 4. Tìm hàm ý của Lỗ Tấn qua việc ông so sánh "hi vọng" với "con đường" trong các câu sau:
Tôi nghĩ bụng: Đã gọi là hi vọng thì không thể nói đâu là thực, đâu là hư. Cũng giống như những con đường trên mặt đất, kì thực trên mặt đất vốn làm gì có đường. Người ta đi mãi thì thành đường thôi.
(Lỗ Tấn, Cố hương)
Gợi ý
Qua sự so sánh của Lỗ Tấn có thể nhận ra hàm ý: Tuy hi vọng chưa thể nói là thực hay hư, nhưng nếu cố gắng thực hiện thì có thể đạt được.
Bài tập 5. Tìm những câu có hàm ý mời mọc hoặc từ chối trong các đoạn đối thoại giữa em bé với những người ở trên mây và sóng (trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go). Hãy viết thêm vào mỗi đoạn một câu có hàm ý mời mọc rõ hơn.
Gợi ý
Những câu nói có hàm ý mời mọc hay từ chối trong đoạn đối thoại giữa em bé và những người trên mây và sóng trong bài thơ Mây và sóng của Ta-go:
- Những câu có hàm ý mời mọc "Bọn tớ chơi từ khi thức dậy cho đến lúc chiều tà. Bọn tớ chơi với bình minh vàng, bọn tớ chơi với vầng trăng bạc." và "Bọn tớ ca hát từ sáng sớm cho đến hoàng hôn. Bọn tớ ngao du nơi này nơi nọ mà không biết từng đến nơi nao."
- Câu có hàm ý từ chối là câu "Mẹ mình đang đợi ở nhà" và câu "làm sao có thể rời mẹ mà đến được".