VIẾNG LĂNG BÁC
A. YÊU CẦU
- Hiểu và đồng cảm với niềm xúc động thiêng liêng, tấm lòng thiết tha, thành kính, niềm tự hào pha lẫn nỗi xót đau của người con miền Nam ra viếng lăng Bác.
- Thấy được những đặc điểm nghệ thuật đặc sắc của bài thơ.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
I- Phần bài học
Câu hỏi 1. Đọc nhiều lần bài thơ, tìm hiểu cảm xúc bao trùm của tác giả và trình tự biểu hiện trong bài.
Gợi ý
Cảm xúc bao trùm trong bài thơ là niềm xúc động thiêng liêng, thành kính, lòng biết ơn, niềm tự hào pha lẫn nỗi xót đau khi tác giả vào lăng viếng Bác. Cảm xúc ấy đã chi phối giọng điệu của bài thơ.
Mạch vận động của cảm xúc đi theo trình tự cuộc vào lăng viếng Bác của tác giả. Mở đầu là cảm xúc về cảnh bên ngoài lăng, tập trung ở hình ảnh hàng tre bên lăng, gợi hình ảnh quê hương, đất nước thân thuộc. Tiếp đó là cảm xúc trước hình ảnh dòng người như bất tận ngày ngày vào viếng Bác. Xúc cảm và suy ngẫm về Bác được gợi lên từ những hình ảnh giàu ý nghĩa biểu tượng: mặt trời, vầng trăng và bầu trời trong xanh. Cuối cùng là niềm mong ước thiết tha khi sắp phải trở về lại miền Nam của tác giả, muốn tấm lòng mình vẫn được mãi mãi ở lại bên lăng Bác.
Bố cục bài thơ khá đơn giản, tự nhiên và hợp lí nhờ có mạch cảm xúc trên.
Câu hỏi 2. Phân tích hình ảnh hàng tre bên lăng Bác được miêu tả ở khổ thơ đầu. Tác giả đã làm nổi bật những nét nào của cây tre và điều đó mang ý nghĩa ẩn dụ như thế nào? Câu thơ cuối bài trở lại hình ảnh cây tre đã bổ sung thêm phương diện ý nghĩa gì nữa của hình ảnh cây tre Việt Nam?
Gợi ý
- Hình ảnh đầu tiên trong bài thơ là hàng tre bên lăng Bác. Về lăng viếng Bác, nhà thơ gặp lại một hình ảnh hết sức quen thuộc của làng quê, của đất nước Việt Nam, đó là cây tre. Tre là biểu tượng của dân tộc Việt Nam bền bỉ, kiên cường, bất khuất: "Bão táp mưa xa đứng thẳng hàng".
- Hình ảnh hàng tre bên lăng Bác được lặp lại ở cuối bài thơ với một ý nghĩa mới: cây tre trung hiếu. Đây cũng là một phẩm chất tiêu biểu khác của con người Việt Nam, dân tộc Việt Nam.
Hình ảnh hàng tre bên lăng Bác được lặp lại ở cuối bài thơ tạo cho bài thơ có kết cấu đầu cuối tương ứng, tô đậm thêm hình ảnh cây tre, gây được ấn tượng sâu sắc trong lòng người đọc và cũng là cách thể hiện dòng cảm xúc được trào dâng.
Câu hỏi 3. Tình cảm của nhà thơ và của mọi người đối với Bác đã được thể hiện như thế nào trong các khổ thơ 2, 3, 4? Chú ý phân tích những hình ảnh ẩn dụ đặc sắc trong các khổ thơ này.
Gợi ý
- Khổ thơ thứ hai, hình ảnh thực và hình ảnh ẩn dụ sóng đôi được tạo nên từ cặp câu sau:
Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng
Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ.
Câu trên là hình ảnh thực, câu dưới là hình ảnh ẩn dụ vừa nói lên sự vĩ đại của Bác Hồ (như mặt trời) vừa thể hiện được sự tôn kính của nhân dân, của nhà thơ đối với Bác.
Hai câu tiếp theo:
Ngày ngày dòng người đi trong thương nhớ
Kết tràng hoa dâng bảy mươi chín mùa xuân
Câu thơ đầu là một hình ảnh thực, câu thơ sau là một ẩn dụ đẹp và đầy sáng tạo của nhà thơ, thể hiện lòng thành kính của nhân dân đối với Bác.
- Khổ thứ ba, dòng người lặng lẽ bên Bác với nỗi nhớ thương, xót xa vô hạn. Không gian tĩnh lặng, thời gian như ngưng đọng. Hai câu thơ gợi tả rất đạt:
Bác nằm trong giấc ngủ bình yên
Giữa một vầng trăng sáng dịu hiền.
Câu thơ diễn tả chính xác và tinh tế sự yên tĩnh, trang nghiêm và ánh sáng dịu nhẹ, trong trẻo ở không gian trong lăng Bác. Hình ảnh vầng trăng dịu hiền lại gợi liên tưởng đến tâm hồn cao đẹp, sáng trong của Bác và những vần thơ tràn đầy ánh trăng của Người.
Bác không chỉ là một người chiến sĩ cách mạng kiên cường, một ngọn đuốc soi sáng dẫn đường cho toàn dân tộc (qua hình ảnh ẩn dụ mặt trời) mà Bác còn là con người có tấm lòng nhân ái bao la (qua hình ảnh vầng trăng).
Tâm trạng xúc động của tác giả được biểu hiện bằng một hình ảnh ẩn dụ sâu xa:
Vẫn biết trời xanh là mãi mãi
Bác vẫn còn mãi với non sông đất nước, như trời xanh còn mãi. Người đã hoá thành mặt trời rực rỡ, thành vầng trăng êm đềm, dịu mát, thành bầu trời trong xanh vĩnh cửu; trường tồn cùng đất nước, cùng dân tộc. Dù vẫn tin như thế nhưng không thể không đau xót vì sự ra đi của Người. Nỗi đau xót đã được biểu hiện rất cụ thể, trực tiếp:
Mà sao nghe nhói ở trong tim!
- Khổ thơ thứ tư là tâm trạng lưu luyến của nhà thơ muốn được ở mãi bên lăng Bác. Đây cũng là ước nguyện chân thành của nhà thơ. Nhưng đến lúc phải chia tay trở về miền Nam, tác giả chỉ có thể biểu hiện tấm lòng mình bằng cách muốn hoá thân, hoà nhập vào những cảnh vật ở bên lăng Bác: muốn làm con chim cất tiếng hót, muốn làm bông hoa toả hương, và hơn hết, muốn làm "cây tre trung hiếu" nhập vào cùng hàng tre bát ngát bên lăng Bác.
Bài thơ đã thể hiện được những niềm xúc động chân thành của tác giả khi viếng lăng Bác. Đó là những tình cảm thành kính, sâu sắc với Bác Hồ kính yêu.
Câu hỏi 4. Nhận xét về sự thống nhất giữa nội dung tình cảm, cảm xúc và các yếu tố nghệ thuật (thể thơ, nhịp điệu, ngôn ngữ, hình ảnh) của bài thơ.
Gợi ý
Bài thơ có một giọng điệu vừa trang nghiêm, sâu lắng, vừa tha thiết, tự hào có cả nỗi xót đau, thể hiện đúng tâm trạng xúc động của tác giả khi vào lăng viếng Bác. Giọng điệu ấy được tạo nên bởi nhiều yếu tố: thể thơ, nhịp điệu của các câu thơ, từ ngữ và hình ảnh.
- Thể thơ và nhịp điệu: câu thơ 8 chữ là chủ yếu (có những dòng thơ 7 hoặc 9 chữ). Nhịp điệu của các khổ thơ nhìn chung chậm, diễn tả sự nghiêm trang, thành kính, lắng đọng trong tâm trạng nhà thơ. Riêng khổ cuối nhịp thơ nhanh hơn, với điệp từ "muốn làm" được lặp lại ba lần, thể hiện mong ước tha thiết và nỗi lưu luyến của tác giả.
- Hình ảnh thơ trong bài có nhiều sáng tạo, kết hợp cả hình ảnh thực, hình ảnh ẩn dụ, biểu tượng. Đặc sắc nhất là những hình ảnh ẩn dụ - biểu tượng: mặt trời, hàng tre, tràng hoa, trời xanh, vầng trăng vừa quen thuộc, gần gũi vừa mới mẻ, có sức khái quát cao, đồng thời mang sức biểu cảm lớn.
II - Phần luyện tập
Bài tập 2. Viết một đoạn văn bình khổ 2 hoặc 3 của bài thơ.
Gợi ý
Em có thể tham khảo gợi ý trả lời câu hỏi, bài tập của câu hỏi 3 ở phần Bài học.