HOÀNG LÊ NHẤT THỐNG CHÍ
HỒI THỨ MƯỜI BỐN
Đánh Ngọc Hồi, quân Thanh bị thua trận
Bỏ Thăng Long, Chiêu Thống trốn ra ngoài
A. YÊU CẦU
Học sinh cảm nhận được:
- Hoàng Lê nhất thống chí là cuốn sách viết theo thể chí (một thể văn vừa mang tính văn học vừa mang tính lịch sử) ghi lại nhiều biến cố lịch sử sau khi vua Lê giành được quyền thế từ tay chúa Trịnh. Cuốn sách ghi chép một cách khá đầy đủ, chân thực.
- Đoạn trích thuộc hồi thứ mười bốn của tác phẩm tái hiện một cách chân thực, sinh động hình ảnh người anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ qua cuộc tiến công thần tốc đại phá quân Thanh xâm lược và hình ảnh thảm bại tất yếu của 20 vạn quân xâm lược nhà Thanh và lũ vua quan phản nước, hại dân.
B. GỢI Ý TRẢ LỜI CÂU HỎI, BÀI TẬP
I - Phần bài học
Câu hỏi 1. Tìm đại ý và bố cục đoạn trích.
Gợi ý
- Hồi thứ mười bốn là một trong những phần hay nhất của tác phẩm Hoàng Lê nhất thống chí. Qua hồi này, tác giả đã dựng lên hình ảnh chân thực, sinh động về người anh hùng dân tộc áo vải Nguyễn Huệ đã đại phá quân Thanh và sự thất bại thảm hại tất yếu của bọn xâm lược và lũ vua quan phản nước, hại dân.
Văn bản được bố cục làm hai phần:
- Phần một (từ đầu đến “đừng cho là nói khoác”): Được tin báo quân Thanh đã chiếm được Thăng Long, Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ lên ngôi hoàng đế, tự mình đốc suất đại binh thần tốc ra Bắc dẹp giặc.
- Phần hai (tiếp đó cho đến hết): Quang Trung đại phá quân Thanh và sự thất bại thảm hại của quân Tôn Sĩ Nghị cùng vua tôi Lê Chiêu Thống.
Câu hỏi 2. Qua đoạn trích tác phẩm, em cảm nhận hình ảnh người anh hùng dân tộc Quang Trung - Nguyễn Huệ như thế nào? Theo em, nguồn cảm hứng nào đã chi phối ngòi bút tác giả khi tạo dựng hình ảnh người anh hùng dân tộc này?
Gợi ý
- Hình tượng Quang Trung - Nguyễn Huệ được miêu tả khá sắc nét, chân thực và sinh động với tài điều binh khiển tướng, tài mưu lược, quyết đoán, có ý chí quyết chiến quyết thắng, có tầm nhìn xa trông rộng.
+ Nhận định tình hình sáng suốt, tài điều binh khiển tướng: Sáng suốt nhận định tình hình, quyết định tiến quân ra Bắc tiêu diệt giặc; lời lẽ sắc bén, kích thích được tinh thần tự tôn dân tộc của tướng sĩ, có tư tưởng nhân đạo,...; lên kế hoạch đánh giặc, sử dụng chiến lược, chiến thuật hợp lí, độc đáo (cách hành quân thần tốc, cách chống lại súng của giặc, chiến thuật nghi binh,...).
+ Hành động mạnh mẽ, quyết đoán: Nhận được tin báo quân Thanh chiếm đóng Thăng Long, liền họp các tướng sĩ, đích thân cầm quân đi ngay; lên ngôi hoàng đế, đốc suất đại binh ra Bắc dẹp giặc; gặp Nguyễn Thiếp để hỏi cơ mưu; tuyển mộ quân lính ở Nghệ An, duyệt binh, phủ dụ quân sĩ; biết dùng người, đối đãi công bằng.
+ Có ý chí quyết chiến quyết thắng, có tầm nhìn xa trông rộng, mạnh bạo, tự tin trong kế sách đánh giặc, tính toán trước sau chu toàn (trước khi đánh giặc đã tính đến cả đối sách với giặc sau khi chiến thắng)...
- Hình tượng vua Quang Trung đã được các tác giả trong Ngô gia văn phái miêu tả với đầy đủ những phẩm chất, vẻ đẹp của một vị anh hùng dân tộc. Các tác giả Ngô gia văn phái vốn trung thành với nhà Lê mà vẫn viết về vua Quang Trung với một tinh thần ngợi ca như vậy là do chính tài năng, đức độ của Nguyễn Huệ; mặt khác, các tác giả này đã đứng trên tinh thần dân tộc, tôn trọng sự thật lịch sử mà phản ánh, vì thế tác phẩm có tính chân thực cao, giàu sức thuyết phục. Tác phẩm không chỉ phản ánh một cách khách quan sự thật lịch sử mà còn gửi gắm vào đó những quan điểm tư tưởng, tình cảm của các tác giả. Đây cũng là điểm đặc sắc của thể loại tiểu thuyết lịch sử.
Câu hỏi 3. Sự thảm bại của quân tướng nhà Thanh và số phận bi đát của vua tôi Lê Chiêu Thống phản nước, hại dân đã được miêu tả như thế nào? Em có nhận xét gì về lối văn trần thuật ở đây?
Gợi ý
- Sự thảm bại của quân tướng nhà Thanh và số phận bi đát của vua tôi Lê Chiêu Thống phản nước, hại dân được miêu tả chủ yếu ở phần sau của đoạn trích:
+ Quân tướng nhà Thanh lúc ra đi thì “binh hùng tướng mạnh”.
Số quân Thanh đông hơn rất nhiều so với quân Tây Sơn (hai mươi vạn), vậy mà chưa đánh trận đã tan tác, hỗn loạn, nhục nhã trở về nước trước sức mạnh như vũ bão của quân Tây Sơn. Dưới sự chỉ huy tài tình, quyết đoán của vua Quang Trung, chúng đã không còn hồn vía nào để nghĩ đến chuyện chống trả. Tác giả miêu tả: Quân Thanh ở trong đồn Hà Hồi “ai nấy rụng rời sợ hãi, liền xin ra hàng”; quân Thanh ở đồn Ngọc Hồi thì “bỏ chạy tán loạn, giày xéo lên nhau mà chết”, quân sĩ “đều hoảng hồn, tan tác bỏ chạy, tranh nhau qua cầu sang sông, xô đẩy nhau rơi xuống mà chết rất nhiều. Lát sau cầu lại bị đứt, quân lính đều rơi xuống nước, đến nỗi nước sông Nhị Hà vì thế mà tắc nghẽn không chảy được nữa”,...
Hình ảnh tướng: Tôn Sĩ Nghị bất tài, hèn nhát nhưng lại kiêu căng,tự mãn, trễ nải quân cơ: “chỉ chăm chú vào việc yến tiệc vui mừng, không hề lo chi đến việc bất trắc”; khi quân Tây Sơn đánh đến thì “sợ mất mật, ngựa không kịp đóng yên, người không kịp mặc áo giáp, dẫn bọn lính kị mã của mình chuồn trước qua cầu phao, rồi nhằm hướng bắc mà chạy”. Sầm Nghi Đống thì thắt cổ chết,...
+ Vua tôi Lê Chiêu Thống đớn hèn, nhục nhã trước quân Thanh, chỉ vì lợi ích của dòng họ mà trở thành những kẻ phản động, “cõng rắn cắn gà nhà”, đi ngược lại quyền lợi dân tộc. Khi quân Tây Sơn đến thì vua tôi đã tháo chạy thục mạng, cướp cả thuyền của dân mà qua sông, khi đuổi kịp Tôn Sĩ Nghị thì “nhìn nhau than thở, oán giận, chảy nước mắt”, rồi chấp nhận phận vong quốc, sau này phải cạo hết tóc như người Mãn Thanh,...
- Lối văn trần thuật khách quan. Giọng văn của phần này sung sướng, sảng khoái khi miêu tả sức mạnh và những chiến thắng của nghĩa quân Tây Sơn; giọng văn hả hê, vui sướng, mãn nguyện khi miêu tả sự thất bại nhục nhã của quân Thanh và bạn vua tôi bán nước nhà Lê.
Đây không còn là giọng văn của người ghi chép sử nữa mà là giọng điệu tấm lòng của một người dân có lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc.
Câu hỏi 4. Ngòi bút của tác giả khi miêu tả hai cuộc tháo chạy (một của quân tướng nhà Thanh và một của vua tôi Lê Chiêu Thống) có gì khác biệt? Hãy giải thích vì sao có sự khác biệt đó.
Gợi ý
- Ngòi bút của tác giả khi miêu tả hai cuộc tháo chạy (một của quân tướng nhà Thanh, một của vua tôi Lê Chiêu Thống) có sự khác biệt:
+ Cảnh tháo chạy của quân tướng nhà Thanh được miêu tả với giọng văn hả hê, mãn nguyện của người thắng trận trước sự thất bại thảm hại của kẻ thù xâm lược. Nhịp điệu nhanh gợi được cảnh tháo chạy tán loạn, sự tan tác của quân giặc.
+ Cảnh tháo chạy của vua tôi Lê Chiêu Thống được miêu tả dài hơn, âm hưởng chậm hơn làm toát lên được sự chua xót, ngậm ngùi của bè lũ bán nước.
- Sở dĩ có sự khác biệt đó là vì: là tác phẩm thể chí, mặc dù phải tôn trọng tính khách quan trong phản ánh, nhưng tác giả vẫn gửi gắm vào đó thái độ chủ quan của mình khi quan sát, nhìn nhận sự việc, nhân vật; đối với quân tướng nhà Thanh, tác giả miêu tả với tâm thế của một người dân bị kẻ thù xâm lược; khi miêu tả cuộc tháo chạy của vua tôi Lê Chiêu Thống, tác giả lại đứng ở một tâm thế khác, đó là tâm thế của một người từng một thời là bầy tôi dưới vương triều mình đã phụng thờ.
II - Phần luyện tập
Bài tập: Dựa theo tác phẩm, hãy viết một đoạn văn ngắn miêu tả lại chiến công thần tốc đại phá quân Thanh của vua Quang Trung từ tối 30 Tết đến ngày mồng 5 tháng giêng năm Kỷ Dậu (1789).
Gợi ý
Có thể tham khảo trong văn bản tác phẩm trong SGK đoạn từ “Cả năm đạo quân đều lạy...” đến “... tắc nghẽn không chảy được nữa” để viết đoạn văn. Phải nêu các sự kiện theo trình tự thời gian, viết ngắn ngọn.