I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
A. Chỉ từ là gì?
Chỉ từ là những từ dùng để trỏ sự vật nhằm xác định vị trí của sự vật trong không gian và thời gian.
1. Các từ in đậm trong những câu sau bổ sung ý nghĩa cho các từ (trên sách giáo khoa):
"... Một hôm, viên quan đi qua cánh đồng làng kia, chợt thấy bên vệ đường có hai cha con nhà nọ đang làm ruộng. (..)"
- Các từ in đậm: ấy, kia, nọ bổ sung ý nghĩa cho các danh từ viên quan, ông vua, đồng, làng nhà...
2. So sánh các từ và cụm từ sau, từ đó rút ra ý nghĩa của những từ được in đậm:
- Ông vua / ông vua nọ
- Viên quan / viên quan ấy
- Làng / làng kia
- Nhà/ nhà nọ
Các từ: nọ, ấy, kia trong các cụm từ trên là những từ để trỏ vào sự vật nhằm xác định vị trí của sự vật trong không gian và thời gian rõ ràng hơn.
3. Nghĩa của các từ ấy, nó trong câu sau đây điểm nào giống và điểm nào khác với trường hợp đã phân tích?
"Hồi ấy ở Thanh Hoá có một người làm nghề đánh cá tên là Lê Thận. Một đêm nọ, Thận thả lưới ở một bến vắng như thường lệ".
Hai từ: ấy, nọ khác nhau ở chỗ là trỏ sự vật định vị về thời gian (hồi ấy, đêm nọ), trường hợp đã phân tích trên là trỏ sự vật định vị về không gian (viên quan ấy, nhà nọ).
B. Hoạt động của chỉ từ:
1. Chỉ từ trong những câu ở phần 1 đảm nhiệm làm phụ ngữ trong cụm danh từ (trạng ngữ).
2. Tìm chỉ từ trong những câu dưới đây. Xác định chức vụ của chúng trong câu.
a. "Cuộc chống Mỹ cứu nước của nhân dân ta dù phải kinh qua gian khổ, hi sinh nhiều hơn nữa, song nhất định thắng lợi hoàn toàn".
Đó là một điều chắc chắn.
Đó: chỉ từ làm chủ ngữ.
b. Từ đấy, nước ta chăm nghề trồng trọt, chăn nuôi và có tục lệ ngày tết làm bánh chưng, bánh giầy.
(Các em đọc lại các câu và tìm chủ ngữ trong câu này, xác định chức vụ ngữ pháp từ đấy có phải là trạng ngữ không?)
II. LUYỆN TẬP:
1. Tìm chỉ từ trong những câu sau đây. Xác định ý nghĩa và chức vụ của các chỉ từ ấy.
a. "Vua cha xem qua một lượt rồi dừng lại trước chồng bánh của Lang Liêu rất vừa ý, bèn gọi lên hỏi. Lang Liêu đem giấc mộng gặp thần ra kể lại. Vua cha ngẫm nghĩ rất lâu rồi chọn hai thứ bánh ấy đem tế trời đất cùng Tiên Vương".
- Hai thứ bánh ấy: (ấy thay thế cho của Lang Liêu)
+ Định vị sự vật trong không gian.
+ Làm phụ ngữ sau trong cụm danh từ.
b. "Đấy vàng, đây cũng đồng đen.
Đấy hoa thiên lý, đây sen nhị hồ".
- đấy, đây:
+ Định vị sự vật trong không gian.
+ Làm trạng từ chỉ nơi chốn.
c. Nay ta đưa năm mươi con xuống biển, nàng đưa năm mươi con lên núi, chia nhau cai quản các phương. (Định vị sự vật trong thời gian, làm trạng ngữ).
d. Từ đó nhuệ khí của nghĩa quân ngày càng tăng. (Các em dựa vào câu trên để giải câu này).
2. Thay vào cụm từ in nghiêng dưới đây bằng những chỉ từ thích hợp và giải thích vì sao cần thay như vậy:
a. Giặc tan vỡ. Đám tàn quân giẫm đạp lên nhau chạy trốn, tráng sĩ đuổi đến chân núi Sóc (Sóc Sơn). Đến chân núi Sóc một mình một ngựa, tráng sĩ lên đỉnh núi, cởi giáp sắt bỏ lại, rồi cả người lẫn ngựa từ từ bay lên trời.
- Có thể thay như sau:
+ Đến chân núi Sóc – đến đấy
Viết như vậy tránh lặp từ.
b. Người ta còn nói khi ngựa thét ra lửa đã thiêu cháy một làng, cho nên làng bị lửa thiêu cháy về sau gọi là làng Cháy.
(Các em dựa vào cách làm câu trên để viết từ; có thể thay cụm từ bị lửa thiêu cháy bằng chỉ từ ấy được không?)
3. Có thể thay các chỉ từ trong đoạn văn dưới đây bằng những từ hoặc cụm từ nào không? Rút ra nhận xét về tác động của chỉ từ.
Năm ấy, đến lượt Lí Thông nộp mình. Mẹ con hắn nghĩ kế lừa Thạch Sanh chết thay. Chiều hôm đó chờ Thạch Sanh kiếm củi về, Lí Thông dọn một mâm rượu thịt ê hề mời ăn, rồi bảo:
“Đêm nay, đến phiên anh canh miếu thờ, ngặt vì dở cất mễ rượu, em chịu khó thay anh, đến sáng thì về”.
- Không thay thế được vì chỉ từ "ấy", "đó", nay" chỉ thời điểm khó gọi thành tên nhưng giúp người đọc, người nghe định vị được các sự vật, thời điểm ấy trong chuỗi sự vật hay trong dòng thời gian vô tận.
Từ đó ta thấy chỉ từ có vai trò rất quan trọng.
Chỉ từ có thể làm phụ ngữ trong cụm danh từ, cũng có thể giữ vai trò chủ ngữ hay làm trạng ngữ trong câu.