I. KIẾN THỨC CƠ BẢN

Cần nắm được ngôi kể và vai trò của ngôi kể trong văn tự sự.

1. Trong văn tự sự có hai ngôi kể: ngôi thứ ba và ngôi thứ nhất.

- Khi gọi các nhân vật bằng tên gọi của chúng, người kể tự giấu mình đi, tức là kể theo ngôi thứ ba, người kể có thể kể linh hoạt, tự do những gì diễn ra với nhân vật.

Đoạn văn 1 được kể theo ngôi thứ ba, người kể gọi các nhân vật bằng tên gọi của chúng như vua, thằng bé, cha (em bé), sứ giả, hai cha con, họ (hai cha con). Với ngôi kể này, người kể có thể kể tự do và lời kể sẽ linh hoạt. Ngôi kể này được dùng nhiều trong văn tự sự. (Các truyện truyền thuyết và cổ tích vừa học chủ yếu đều được kể theo ngôi kể thứ ba.)

- Khi tự xưng là "tôi" kể theo ngôi thứ nhất, người kể có thể trực tiếp kể ra những gì mình nghe, mình thấy, mình trải qua, có thể trực tiếp nói ra cảm tưởng, ý nghĩ của mình.

Đoạn văn 2 được kể theo ngôi thứ nhất khi nhân vật Dế Mèn tự xưng là "tôi" để kể lại quá trình trưởng thành của mình. Như vậy, Dế Mèn có thể trực tiếp kể ra quá trình trưởng thành đó qua những gì mình nghe, mình thấy, mình trải qua cùng với cảm tưởng, ý nghĩ của mình. Kể theo ngôi này, người kể có điều kiện để bộc lộ chân thành con người của mình, và do đó, lời kể thường mang dấu ấn của nhân vật khá rõ.

2. Để kể chuyện cho linh hoạt, thú vị, người kể có thể lựa chọn ngôi kể thích hợp. Ở đoạn văn 1, không thể và không nên đổi sang kể theo ngôi thứ nhất vì có đến hai đối tượng cần kể: đó là vua và em bé. Nếu vua kể theo ngôi thứ nhất (tự xưng là "tôi") thì em bé phải kể theo ngôi thứ ba, và ngược lại. Không thể đổi cả vua và em bé cùng sang kể theo ngôi thứ nhất được, vì vậy cách kể tốt nhất ở đây là theo ngôi thứ ba.

Ở đoạn văn 2, nếu đổi cách để theo ngôi thứ ba, đem thay "tôi" bằng "Dế Mèn" thì cũng được, nhưng cách kể tốt nhất vẫn là theo ngôi thứ nhất do người kể là "tôi" trực tiếp kể ra như Tô Hoài đã để cho chính Dế Mèn tự kể về mình.

- Người kể xưng "tôi" trong tác phẩm không nhất thiết chính là tác giả, như ở đoạn văn 2, "tôi"không phải là nhà văn Tô Hoài mà là Dế Mèn. Dĩ nhiên cũng có những đoạn văn mà "tôi" chính là tác giả khi câu chuyện được kể lại theo kiểu tự thuật, hồi ức. Lúc đó, người kể và tác giả là một, và dấu ấn của người kể chính là dấu ấn của con người tác giả. (Xem mục Đọc thêm, lưu ý thêm trường hợp nhà văn dùng xen kẽ cách kể ở ngôi thứ ba với những đoạn kể ở ngôi thứ nhất.)

II. LUYỆN TẬP

1. Thay đổi ngôi kể trong đoạn văn đã cho thành ngôi thứ ba:

- Nhận xét: ngôi kể thứ ba khiến cho câu chuyện có vẻ khách quan hơn.

"Ngày nào cũng vậy, suốt buổi, hắn chui vào trong cùng hang, hì hục đào đất để khoét một cái ổ lớn làm thành một cái giường ngủ sang trọng. Rồi cũng lo xa như các cụ già trong họ hàng dế, hắn đào hang sâu sang hai ngả làm những con đường tắt, những cửa sau, những khách thượng, phòng khi gặp việc nguy hiểm có thể thoát thân ra lối khác được."

2. Thay đổi ngôi kể trong đoạn văn sau thành ngôi thứ nhất và nhận xét ngôi kể đem lại gì mới cho đoạn văn:

- Nhận xét: cách kể theo ngôi thứ nhất làm cho đoạn văn mang tính chất của câu chuyện tự thuật, câu chuyện kể theo hồi ức.

"Một cái bóng lẹ làng từ trong vụt ra, rơi xuống mặt bàn, tôi định thần nhìn rõ: con mèo già của bà tôi, con mèo vẫn chơi đùa với tôi ngày trước. Con vật nép chân vào mình phe phẩy cái đuôi, rọi hai mắt ngọc thạch xanh giương lên nhìn người. Tôi mỉm cười lại gần vuốt ve con mèo."

(Thạch Lam - Dưới bóng hoàng lan)

3. Truyện "Cây bút thần" kể theo ngôi nào?

Truyện "Cây bút thần" kể theo ngôi thứ ba.

Vì sao vậy?

Vì kể theo ngôi thứ ba, người kể có thể kể linh hoạt, tự do những gì diễn ra với nhân vật.

4. Vì sao trong các truyện cổ tích, truyền thuyết người ta hay kể chuyện theo ngôi thứ ba mà không kể theo ngôi thứ nhất?

Truyện cổ tích, truyền thuyết là những câu chuyện đã xảy ra từ rất lâu rồi, người kể ngày nay không chứng kiến, không trải qua các sự việc nên không thể dùng ngôi thứ nhất để kể. Mặt khác, giữa nhân vật cổ tích, thế giới cổ tích với người kể luôn luôn có khoảng cách. Các sự việc trong truyện cổ tích thuộc về xa xưa, người kể chuyện là người thuộc thời nay.

Ngoài ra kể theo ngôi thứ ba, người kể có thể tự do, linh hoạt nói những gì diễn ra với nhân vật ở mọi thời gian và không gian khác nhau.

5. Khi viết thư, em sử dụng ngôi thứ nhất.

6. Dùng ngôi thứ nhất kể miệng về cảm xúc của em khi nhận được quà tặng của người thân.

Các em có thể lập dàn bài trình bày cảm xúc của em khi nhận được quà của người thân, theo các câu hỏi sau:

- Em vừa nhận được quà gì? Nhân dịp nào?

- Món quà đó đối với em như thế nào?