I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
Cần nắm được hai thứ tự kể trong văn tự sự: theo thứ tự thời gian hoặc không theo thứ tự thời gian.
1. Khi kể chuyện có thể kể các sự việc liên tiếp nhau theo thứ tự tự nhiên (thứ tự thời gian), việc gì xảy ra trước kể trước, việc gì xảy ra sau kể sau, cho đến hết.
Truyện Ông Lão Đánh Cá và Con Cá Vàng được kể theo thứ tự này:
- Ông lão đánh cá nghèo, tốt bụng ra biển đánh cá bắt được cá vàng. Cá vàng xin tha và hứa trả ơn. Ông lão thả cá xuống biển.
- Năm lần ông lão ra biển gặp cá vàng để xin cá giúp cho các yêu cầu ngày càng cao của mụ vợ, và cuối cùng mụ vợ tham lam, bội bạc đã bị cá vàng trừng trị đích đáng. Các sự việc đó đều được kể theo thứ tự tự nhiên, theo thời gian xảy ra: ví dụ sự việc mụ vợ đòi cái máng mới xảy ra trước được kể trước, sau đó mới đến sự việc đòi cái nhà rộng, đòi làm nhất phẩm phu nhân, nữ hoàng và Long Vương.
Kể theo thứ tự đó vừa phù hợp với câu chuyện xảy ra, lại dễ kể, dễ nhớ, dễ thuộc. Các truyện cổ dân gian như truyền thuyết, cổ tích đều được kể theo thứ tự này.
2. Nhưng để gây bất ngờ, gây chú ý, hoặc để thể hiện tình cảm nhận vật, người ta có thể đem kết quả hoặc sự việc hiện tại kể ra trước, sau đó mới dùng cách kể bổ sung hoặc để nhân vật nhớ lại mà kể tiếp các việc đã xảy ra trước đó.
Đoạn văn trong SGK được kể ngược lại với thứ tự tự nhiên chính là để gây bất ngờ, gây chú ý đối với người đọc:
- Sự việc thằng Ngỗ bị chó dại cắn mà chẳng ai chạy ra ứng cứu là sự việc hiện tại được kể ra trước.
- Sau đó mới kể tiếp các việc đã xảy ra trước đó, như việc Ngỗ mồ côi cha mẹ từ sớm, sống với bà ngoại ốm yếu, nhà lại nghèo nên nó đã bỏ học, suốt ngày lêu lổng dẫn đến cái sự việc nó đốt rạ ở đầu làng để lừa mọi người là có cháy nhà.
Chính cái sự việc quá khứ ấy đã giải thích sự việc hiện tại này làm cho câu chuyện thêm lí thú và hấp dẫn. Khác với truyện cổ dân gian, các truyện hiện đại (nhất là kịch bản điện ảnh) thường được kể không theo thứ tự thời gian mà chủ yếu là theo sự diễn biến, phát triển của tình cảm, tâm lí nhân vật.
II. GIẢI BÀI TẬP
1. Đọc câu chuyện đã cho và trả lời
Câu chuyện được kể theo thứ tự nào?
Câu chuyện giữa "tôi và Liên" được kế theo thứ tự sau:
Sự việc hiện tại được kể ra trước: "Tôi và Liên là bạn thân cùng lớp".
Sau đó các sự việc đã xảy ra trước đó mới được nhớ lại và kể tiếp theo:
Chuyện "tôi" ghét Liên hồi Liên vừa mới đến ở tại khu tập thể, cạnh nhà tôi.
Chuyện va chạm đầu tiên giữa "tôi" và Liên.
Chuyện Liên cất giúp tôi quần áo vào nhà khỏi bị mưa làm cho ướt. Chuyện "tôi" xấu hổ vì thái độ không đúng của mình. Chuyện chúng tôi trở nên thân nhau.
*Chuyện kể theo ngôi nào?
- Chuyện được kể theo ngôi thứ nhất.
*Yếu tố hồi tưởng đóng vai trò như thế nào trong câu chuyện?
Yếu tố hồi tưởng đóng vai trò quan trọng, giải thích rõ cho người đọc hiểu vì sao lúc đầu "tôi" rất ghét Liên nhưng sau đó "tôi" lại ngạc nhiên, cảm động, tự thấy xấu hổ và trở nên thân thiết với Liên. Nó làm cho cách kể chuyện trở nên hấp dẫn hơn.
2. Cho đề tập làm văn:
Kể câu chuyện lần đầu em được đi chơi xa.
- Tìm hiểu đề: Các em cần đọc kĩ đề để viết cho đúng với yêu cầu của đề:
Ở đề này phải đặc biệt chú ý tới hai chữ "lần đầu" để có thể kể đúng, kể thật những gì lần đầu mình nhìn thấy, nghe thấy, được biết, được gặp, và những cảm xúc lần đầu khi được đi chơi xa là như thế nào.
Có thể kể theo trình tự tự nhiên: Sắp đi chơi xa, chuẩn bị mọi thứ, lòng nôn nóng trước lúc đi...; khi bắt đầu đi, khi đang đi, khi tới nơi, những điều mắt thấy, tai nghe...; cảm nghĩ, cảm xúc trong quá trình đi chơi...; khi trở về và cảm xúc còn đọng lại sau chuyến đi chơi xa.
Có thể kể theo cách hồi tưởng: Nhân một dịp nào đó bỗng nhớ lại chuyến đi chơi xa rồi lần lượt kể lại các sự việc.
- Dàn bài: Có thể dựa vào sự gợi ý về dàn bài trong SGK.
Mở bài: Lí do vì sao được đi chơi xa
Nơi được tới
Đi theo ai
Thân bài: Trên đường đi đã xảy ra những sự việc gì, tại nơi đã đến chứng kiến được sự việc gì, cùng những suy nghĩ, cảm xúc về những điều đã thấy, đã nghe, đã gặp, làm cho em thích thú, vui vẻ, và có thêm những hiểu biết về cảnh vật, con người.
Kết bài: Kết quả của chuyến đi và lòng mong muốn sẽ có được nhiều cuộc đi chơi xa lí thú và bổ ích.